Niyə Əliağa Vahid şair deyil?- Xosrov Barışan yazır

Niyə Əliağa Vahid şair deyil?- Xosrov Barışan yazır

Açıqlama: Bu məqalə Əliağa Vahidin qəzəllərini klassik divan poeziyası ənənəsi çərçivəsində təhlil edərək, onların dili, forması və məzmunu üzərindəki çatışmazlıqları ana xətt kimi qoyur. Məqsədimiz Vahidin poeziyasının hərfi-məzmuna olan münasibətini açıq-aydın göstərmək, onun poetik dünyasını müasir Azərbaycan poeziyası prizmasından qiymətləndirməkdir.

Abstrakt

Əliağa Vahid (1905–1965) XX əsrin orta dövründə klassik divan poeziyası ənənəsi əsasında yazan tanınmışlardan biridir. Lakin onun yaradıcılığında məzmunun yoxluğu, dil və sintaksisin fars poeziyası modelinə uyğunsuz transferi, formaya vurğunluq və əsl poetik ruhdan uzaq qalma kimi ciddi çatışmazlıqlar mövcuddur. Bu məqalədə Vahidin qəzəllərində müşahidə olunan əsas problemlər — məzmun darlığı, fars izafət quruluşlarına görə sintaktik uyğunsuzluq, lüğəvi zəiflik və formanın məzmuna üstün gəlməsi — sistemli surətdə təhlil olunur. Analiz edərkən nümunə kimi onun “Sevgilim, eşq olmasa, varlıq bütün əfsanədir” adlı ən məşhur qəzəlin bəzi bəndləri çıxış nöqtəsi götürülmüş, Vahidin klassik ənənəni necə şərti şəkildə yaşatdığı detallı şəkildə göstərilmişdir. Nəticədə aydın olur ki, Əliağa Vahid divan poeziyasının formasını qoruyub saxlamış, lakin ona çağdaş ruh, məzmun, duyğu, fəlsəfi dərinlik artıra bilməmişdir.

1. Giriş

XX əsrin ortalarında Dünya ədəbiyatında yeni və avanqard devrimlər yaradılırkən, Əliağa Vahid klassik divan ənənəsinə sadiq qalaraq qəzəl forması ilə işləməyə davam etmişdir. O, başlıca olaraq millətə, vətənə, sevgiyə dair romantik-sentimental motivləri fars-türk divan poeziyası dilində ifadə etməyə üstünlük vermiş, ancaq bu istiqamətdə özünəməxsus ideya və üslub gətirə bilməmişdir. Məqalənin məqsədi Vahidin bu səylərindəki problemləri — yəni formasına yaradıcı yanaşmanın yetərsizliyi, məzmun baxımından şeir prinsiplərinə sadiqliyin əskikliyi, dil və sintaksisin qeyri-təbiiliyi — sistemli şəkildə ortaya qoymaqdır

2. Ədəbiyyat Konteksti və Məqsəd

1. Divan Poeziyası Ənənəsi: Klassik Şərq divan poeziyası əsasında qəzəl forması misra-rədif, mətləb-qıta strukturunu, müəyyən səciyyəvi obraz-bənzətmələr (gül-bülbül, pərvanə-şam, naz-gözəl) və zəngin ərəb-fars leksikonu tələb edirdi.
%
2. Əliağa Vahid Yaradıcılığı: Əliağa Vahid geniş tirajlı qəzəllər yazmış, lakin o, əsasən klassik obraz və ifadələrə sadiq qalaraq yeni ideya və müasir poetik yanaşma gətirməmişdir. Bu məqalədə məhz bu boşluqların məzmun, forma və dil səviyyəsində ortaya qoyulması hədəflənir.

3. Məzmun Darlığı və Təkrarçılıq

3.1. Qəzəllərin Mövzu Palitrası

Əliağa Vahidin qəzəllərində aşağıdakı motivlərin təkrarlanması diqqət çəkir:
Eşq
Vətən sevgisi
Nazlı gözəl obrazı
Pərvanə-şam bənzətməsi
Qönçə-gül motivi
Bu obrazlar klassik fars-türk divan poetikasının ənənəvi şablonlarıdır və əsrlər boyu şairlər tərəfindən — Hafizdən Nizamiyə, Füzulidən Nəsimiyə qədər — təkrar-təkrar işlənmişdir.
Vahidin yaradıcılığında yeni ideya, zamanın aktual problemlərinin ifadəsi və ya insan psixologiyasının müasir aspektlərinə istinad yoxdur; yalnız klassik şablonları yenidən canlandırmaqla kifayətlənilir.
3.2. Misal: “Sevgilim, eşq olmasa, varlıq bütün əfsanədir” Qəzəli

Misranın birincisi:

> Sevgilim, eşq olmasa, varlıq bütün əfsanədir,
Eşqdən məhrum olan insanlığa biganədir.

Burada idealizasiya olunan eşq, insan varlığının fəlsəfi mərkəzinə çevrilir; lakin məcazi cəhət artıq klassik bədii təcrübədən götürülüb və heç bir müasir kontekst gətirmir.

Nümunəvi təkrarlama: “Eşq”, “varlıq”, “əhəmiyyətsiz bəşəri duyğu” kimi ifadə palitrasının məzmun dərinliyindən çox forma baxımından əhəmiyyəti vurğulanır.

“<…> eşqdən məhrum olan insanlığa biganədir” misrasında hissin gətirdiyi yeni məna yox, yalnız divan şeirində ənənəvi metaforik quruluş təkrarlanır.

3.3. Lüğəvi Zəiflik və Dil Kasadlığı

Əliağa Vahidin qəzəllərində istifadə olunan söz ehtiyatı çox məhduddur. Yaxın-yaxın misra-bəyitlərdə bu sözlər təkrar-təkrar işlədilir:

eşq, könül, naz, şəms, pərvanə, divanə, gül, bülbül və s.

Bu lüğət baxımından kasadlıq, onun poetik dünyasında yeni obraz və ya müasir duyğu qatının olmamasından xəbər verir.
Habelə o Azərbaycan Türkcəsində, xalqın dilində heç işlənməyən, tam yad kəlmələr də istifadə edibdir. Məsələn xub sözünün mənasını Azərbaycanın başa başında kim bilər?
Nəticə etibarilə, oxucu ilk baxışda yalnız klassik obrazları tanıyır, amma həmin obrazların qarşısında məzmun cəhətdən təzə heç nə hiss etmir.

4. Sintaktik və Semantik Uyğunsuzluqlar

4.1. Fars İzafət Quruluşlarının Təqlidi

Əliağa Vahid klassik fars-türk şairlərinin izafət modellərini, xüsusilə fars izafət (ezafe) sistemini Azərbaycan türkcəsinə imkan daxilində köçürməyə cəhd etmişdir. Nəticədə aşağıdakı problemlər yaranır:

1. “Gözəl bir şəmtək” ifadəsi
– Misra:

> Qoy Vətən daim işıqlansın gözəl bir şəmtək.
– Bu ifadə Azərbaycan türkcəsində sintaktik cəhətdən natamam və yad səslənir. Doğru formalar ola bilərdi

“Gözəl bir şam kimi”

“Bir gözəl şam tək”
– Vahidin versiyasında “gözəl” + “bir” + “şam” + “-tək” ardıcıllığı fars izafət modelini xatırladır.
– Fars izafət nümunəsi (orijinal dil):
> مثل یک شمع زیبا
(Misl-e yek sham-e zibâ)
– Beləliklə, sintaktik uyğunsuzluq Azərbaycan dilinə yad şəkilə gətirilmiş izafət quruluşunun nəticəsidir.

2. “Əsiri-eşqi-yəm” ifadəsi
– Misra:

> Mən əsiri-eşqiyəm öz xalqımın, öz yurdumun
– Burada “əsiri-eşq” fars izafət nümunəsini (اسیرِ عشق) birbaşa təqlid edir. Azərbaycan Türkcəsində təbii formalar:

“Eşqin əsiriyəm”
“Eşqə əsirəm”

– Vahidin ifadəsində izafət ardıcıllığı fars dilinə aid qalır və Azərbaycan qrammatikasına uyğun gəlmir.
– Fars izafət nümunəsi (orijinal dil):

> اسیرِ عشق
(Asir-e ‘eşq)

3. “Ayə” hissəciyi və sintaktik ziddiyyət
– Misra:

> Bəs bu torpaq indi bir cənnət deyil, ayə, nədir?
– “Ayə” fars-ərəb mənşəli ritorik sual hissəciyidir:
آیا (āyā) — “məgər?”, “acaba?” mənasında işlənir.
– Azərbaycan Türkcəsində bu söz heç vaxt geniş istifadə olunmur; müasir-maraqlı ifadə deyil, qrammatik cəhətdən də uyğunsuz görünür. Təbiı forması ola bilərdi:

“Bəs bu torpaq indi cənnət deyilmi?”

“Bu torpaq elə cənnət deyilmi?”

– Vahidin seçimi fars-türk izafət strukturlarını gücləndirmək üçün sintaktiki quruluşu çətinləşdirir, semantik məna zənginliyini məhdudlaşdırır.

4.2. Nümunə‐Təhlil: Misraların Qrammatik və Semantik Boşluqları

Bəyt:

> Nazənin, rəna gözəllərdir – baxırsan hər yana,
Bəs bu torpaq indi bir cənnət deyil, ayə, nədir?

“Nazənin-rəna” sözləri sinonimik cütlük təşkil etsə də, hər iki söz eyni məna çalarlarını daşıdığı üçün yeni obraz qatılmır.

“Gözəllərdir – baxırsan hər yana” cümləsi ümumidir, heç bir konkret təsvir vermir. Oxucu nə yerdə, hansı məkan və ya hansı duyğu barədə düşündüyünü anlaya bilmir.

“Ayə” hissəciyi gətirdiyi ritorik tonu Azərbaycan dilinin ritminə uyğun qura bilmir; cümlə dağınıq təsir bağışlayır

5. Formanın Məzmuna Ünvan Verdiyi Misallar

5.1. Ritm və Qafiyəyə Hədəflənmiş Ömrü

Əliağa Vahid qəzəl formasının rədif‐qafiyə prinsiplərinə böyük diqqət yetirir, ancaq məzmunu sadəcə bu forma şərtlərinə uyğun olaraq qurur.

Misal:

> “Əliağa Vahid əslində şeir yazmırdı – qafiyə qururdu. Onun poeziyası ritm və qafiyəyə xidmət edən bir forma teatrıdır. Sözləri elə yerbəyer edir ki, gözəl səslənsin – amma dedikləri boşdur.
Burada vurğulanan odur ki, Vahid üçün misra ­məna çatdırmaq ikinci dərəcəli məsələ, əsas məsələ düzgün qafiyə qurmaqdır.

5.2. Məsələyə Filosofik Yanaşmanın Olmaması

XX əsrin ortalarında yaşayan bir şairin xalqın hərəkatını, sosial ədaləti, milli dərdləri, insan təcrübəsinin dərin qatlarını unudub, yalnız yüz illər əvvələ aid dil və fikirlər ilə məşğul olması düşündürücüdür.

Məsələn, Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Mikayıl Müşfiq bu dövrdə cəmiyyətin sosial vəziyyətindən, azadlıq mübarizəsindən, qadının rolundan, ölüm qorxusundan yazarkən, Vahid yalnız “yarın vəfasızlığından” şikayət edir. Bu isə onun məzmununu aktual ehtiyaclardan uzaqlaşdırır.

5.3. Şeir Prinsipinin Tapdalanması

Şeir üçün əsas olan hissin, fikrin, ruhun ötürülməsidir. Lakin Vahidin misralarında bu missiya yerinə yetirilmir.

“Onun ‘ağrısı’ ritmə xidmət edir, hissə yox” — yəni əslində duyğu-fəlsəfi dərinlik yoxdur, sırf səslə təqdim olunan gövdə ritm içində boğulur.

6. Əliağa Vahidin Poeziyasının Müasir Azərbaycan Ədəbiyyatındakı Yeri

1. Tarixi Kontekstdə Qiymətləndirmə:
– Əliağa Vahid klassik divan ənənəsini XX əsrin ortasında yaşadan şairlərdən biridir. Onun bu cəhdi zamanın dəyişən ədəbi mühitində müəyyən rol oynasa da, məzmun çatışmazlıqları səbəbindən müasir oxucuya naxələf gəlir.

2. Məzmun və Forma Müqayisəsi:
– Klassik divan poeziyasında balans formanın və məzmunun vəhdətində olur. Vahidin yaradıcılığında bu balans pozulur: formaya həsrət olan məzmun, yalnız ənənəyə uyğun misraların təkrarıdır.

3. Müasir Şairlərin Paradigması ilə Qarşılaşdırma:
– Səməd Vurğun, Mikayıl Müşfiq və digərləri qəzəldən sosial məsələni, xalqın dərdini, milli identifikasiyanı, azadlığı və insan duyğularının müasir qavrayışını çıxarmağa nail olublar. Vahid isə özünü klassik divan qapısında saxlayıb, müasirlikdən təcrid olunmuşdur.

7. Nəticə

Bu məqalədə Əliağa Vahidin qəzəllərində müşahidə olunan əsas çatışmazlıqlar sistemli şəkildə ortaya qoyuldu:

Məzmun Darlığı: Fars-türk divan şablonlarının monoton təkrarı, müasir duyğuların və aktual mövzuların yoxluğu.

Lüğəvi Kasadlıq: Məhdud söz ehtiyatı və yeni obrazların yaradılmaması.

Sintaktik Uyğunsuzluq: Fars izafət quruluşlarının Azərbaycan dilinə köçürülməsinin nəticəsində yaranan natamam cümlə strukturları.

Formaya Vurğunluq: Şeir prinsiplərinin (hiss, fikir, ruh) qafiyə-ritm üçün qurban verilməsi.

Poetik Ruhun İtkisi: Klassik divan formasının qorunmasına baxmayaraq, «ruh» itirilmiş, nəticədə məzmun baxımından zəif, semantik cəhətdən boş bir poeziya ortaya çıxmışdır.

Beləliklə, Əliağa Vahid divan poeziyasının formasını yaşadan bir sənətkar olsa da, şair deyil. Onun yaradıcılığı yalnız klassik ədəbiyyata həsrət qalmış, ancaq yeni heç nə deməmiş bir dövrün təkrarı kimi qiymətləndirilməlidir.

Bu yazıdan bu nəticəyə varmaq olur ki Vahid və vahidə tay məsələn şeir yazanların Azərbaycan Türkcəsinə vurduqları ziyanları danılmazdır. Habelə bu ziyan muğam musiqimizdə hələ də davam etməkdədir. Və təəssüflə muğamat musiqisində çalışanlar bu sahədə yeni qəzəllərdən istifadə etmək əvəzinə vahidin qəzəllərində donub qalmışlar.

8. Ədəbiyyat Siyahısı

1. Vahid, Əliağa. Seçmə Qəzəllər. Bakı: Yazıçı, 1960.

2. Füzuli, Məhəmməd ibn Süleyman. Divan. Tərcümə və şərh: İlyas Əfəndizadə. Bakı: Elm, 1998.

3. Səməd Vurğun. Seçilmiş Əsərləri. Bakı: Azərnəşr, 1975.

4. Mikayıl Müşfiq. Yazı və Şeirlər. Bakı: Gənclik, 1980.

5. Xəlil Rza Ulutürk. Klassik Azərbaycan Poeziyası. Bakı: Azərbaycan Universiteti Nəşri, 2005.

(Qeyd: Üstünlük verilmişdir əsasən Əliağa Vahidin qəzəllərinə və klassik divan ənənəsinə dair fundamental mənbələrə.)

Xosrov Barışan

(Təbriz)

Share: