Aqşin YENİSEY
Mifdən əvvəl nə vardı?
Miflərəqədərki dünya xaos içində idi. Yaradıcı deyil, dağıdıcı güclərin ixtiyarında idi. İnsanın metafizik yaddaşı bu xaos hegemonlarını ayaqlarının əvəzinə gövdəsində nəhəng ilanlar qıvrılan divlər, yüzəlli bədheybətlər, birgözlü Kikloplar, yerin, göyün nəhəng dəcəl uşaqları olan Titanlar kimi şəkilləndirmişdi. Onlar canlı aləmin ilk kortəbii yaradılışları hesab olunurdular ki, bu da onların mövcudluqlarının heç bir zaman-məkan qanunlarına sığmadıqlarından irəli gəlirdi. Onlar idarəolunmaz kortəbii gücün nəhəng başdanxarabları idilər.
Bu kortəbii güclərin dağıdıcı xaosunun qarşısını ilk qəhrəmanlıq mifləri aldı; ildırımları əlində təsbeh kimi oynadan Zevs öz qəhrəmanlıqları ilə bu təkgözlü, yüzəlli heyvərələrin əlini-ayağını bir yerə yığıb ilk mistik-qlobal anarxiyaya son qoydu və Zevsin timsalında dünya hegemonluğu kortəbii güclərdən azad edilib, miflərin ixtiyarına keçdi və yer üzündə miflərlə yanaşı, insanlıq tarixi başladı.
Miflər insanları öz qənimləri kimi yetişdirdilər. Zevsin adi həyat qadınından doğulan oğlu, miflə insanın, ali olanla adi olanın təsadüfi günahından peydahlanan övladı Heraklın “on iki qəhrəmanlığı” sayəsində qəhrəmanlıq missiyası miflərdən alınıb, insanlara ötürdü.
Mif nədir?
Bu yaxınlarda ‘Teaspress’ Nəşriyyat evində Yalçın İslamzadənin ingislcədən çevirdiyi Karen Armstronqun “Mifin Qısa Tarixi” kitabı bu sualla başlayır. Sualın cavabına keçməzdən əvvəl qeyd edim ki, bu kitaba qədər mifologiya haqqında bir neçə kitab dilimizə tərcümə olunub ki, onların da arasında Yakov Qolosovkerin “Mifin məntiqi” (Aydın Talıbzadənin tərcüməsində) və Nikolay Kunun “Qədim Yunanıstanın mifləri və əfsanələri” (Vilayət Quliyevin tərcüməsində) kitabları xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Mifi daha dərindən anlamaq istəyən oxuculara burada haqqında yazacağımız “Mifin qısa tarixi” kitabı ilə yanaşı, adını çəkdiyim bu iki kitabı da oxumağı tövsiyyə edirəm.
“Mif nədir” sualına Karen Armstronqun verdiyi, neandertaldan Pikassoya qədər uzanan cavabına keçməzdən əvvəl Qolosovkerin kitabına əl basaraq qeyd edim ki, mif – təfəkkürün izah edə bilmədiyi, ancaq inkar etməyə də cəsarəti çatmadığı ikinci, məchul bir dünyanın təxəyyüldə obrazlaşdırılmasıdır. O məchul dünya isə uzaqda deyil, insanın hər şeyə qadir olmayan və hər şeyə qadir olanı axtaran təfəkkürüdür. İnsan bu məchul dünyanı daha aydın görmək üçün özündən uzaqlaşdırıb yuxarı qaldırır, bir növ, pulun saxta olub-olmadığını öyrənmək üçün gün işığına tutduğu kimi, miflər dünyasını da kənardan daha aydın gözdən keçirmək üçün onu yad bir aləm kimi təsəvvüründə canlandırır. Təfəkkür, təxəyyül və təsəvvür – bu üç zehni fəaliyyət nəticəsində biz, bizə yad olan mifoloji dünyaya daxil oluruq. Armstronq Qolosovkerdən fərqli olaraq mifə təxəyyül yaradıcılığından daha çox ictimai əhəmiyyəti olan metafizik zərurət kimi baxır. Miflər təbiət qarşısında aciz qalan insanlara perenial, yəni gözgörünməz olsa da, real təsəvvür oluna bilən güc mənbəyi kimi lazım idi. Belə düşünülürdü ki, yerdəki hər bir şeyin göydə, digər aləmdə daha güclü, gözəl, qəddar və xeyirxah oxşarları var və onlarla əlaqəyə girib yerdəki həyatı rifaha qoşudurmaq, nizama salmaq olar. Qədim insanlar onların diqqətini yalnız ayinlər, rituallar vasitəsilə özlərinə yönəldə biləcəklərinə inanırdılar. Hətta bu gün də ayinə, rituala ehtiyac olmayan bir mif, bir tanrı təsəvvür etmək qeyri-mümkündür. Digər tərəfdən, insanın mifə öz reallıqlarına kənar gözlə baxmaq, nəyin yaxşı, nəyin pis olduğunu təyin etmək üçün ehtiyacı vardı. Zərərli əməllər mifin adından lənətlənir və cəzalandırılırdı. İlk tabuları yaratmaqla mif, bir növ, həm də ictimai nəzarət funksiyasını yerinə yetirirdi. İlkin miflər insani özəlliklərə sahib olsalar da, bizim indi inandığımız allah kimi şəxsiləşməmişdilər, yəni onun İbrahim peyğəmbərlə bir süfrə arxasında yemək yeyən Yahova kimi, yaxud İsanın anası Məryəmə gizli sevgi, Məhəmmədin dayısı Davuda aşkar nifrət bəsləyən tək allah kimi insanlarla şəxsi-ilahi münasibətləri yox idi. Mif yalnız ruhani təcrübənin qarantı idi. “Zinakar qadınlar zinakar kişilər üçündür” deyib seksual vasvasılıqlarla məşğul olmurdu. Mif dindən fərqli olaraq insanda şəxsi eqonu şiddətləndirmirdi, əksinə, ümumi olanı dəstəkləyirdi. Ayinlər zamanı ekstaza çatan insanlar mifə şəxsi deyil, yağış, ov kimi ümumi ehtiyaclarına, fırtına, zəlzələ kimi ümumi fəlakətlərə görə ağız açırdılar. Mifə verilən qurbanlar da fırtına, şimşək, quraqlıq kimi ümumi təhlükələrdən sığortalanmaq üçün verilirdi. Armstronqun da yazdığı kimi, “biz bu gün dini olanla dünyəvi olan arasında fərqi qoyuruq”, hətta bu gün Orta Şərqdə gedən proseslərdə dünyəvi olanla dini olanın bir-birinə düşmən kəsildiyini görməmək üçün kor olmaq lazımdır. Halbuki paleolit insanı üçün miflə dünvəyilik arasında fərq deyil, oxşarlıq vardı, mif olan dünyəvi olanın, bir az böyüdülmüş, daha geniş səlahiyyətlər verilmiş şəkli idi.
Ovçu miflər, ölüb-dirilmə
Mifin yaranmasında insanın ölümü hiss etməsi deyil, dərk etməsi mühüm amil idi. Biz bütün ruhani-mənəvi-psixoloji keyfiyyətlərimizə görə ölüm qarşısında acız qalan idrakımıza borcluyuq. Heyvanlar ölümü hiss etsələr də, dərk edə bilmirlər. Ruhani təcrübələrin yaranmasına səbəb olsa da, mif insanı heyvandan ayıran intellektual başlanğıcıdır. Mədəniyyət öz mövcudluğunu mifə borcludur. Ölümü dərk etmək, bizə onu təcrübədən keçirməyə güc verir, bu güc vasitəsilə biz məntiqin hüdudlarından kənara çıxırıq və yaradıcılıqla tanış oluruq. Yaradıcılıq isə bizdə ölümsüzlük illüziyası yaradır. Bu illüziya bizi qəhrəmana çevirir. Təsadüfi deyil ki, ilk ovçuluq dövrünün mifləri qəhrəmanlıq təcrübəsinin müəllimləri idilər və daha çox kişi çinsini təmsil edirdilər. Ovçuluqdan əkinçiliyə keçdikdə mifologiyada ağırlıq mərkəzi qadın cinsinə keçdi. Bu barədə bir az sonra.
Milyonlarla insan bu gün də inanır ki, ölüm mələyi bu dünyaya başqa bir dünyadan gəlir və bizi gəldiyi dünyaya aparır. Bu inanc mifologiyanın başlanğıc ideyalarından ən önəmli olandır. Ovçu-qəhrəmanlar, ilk kahinlər olan şamanlar müxtəlif ayinlər – trans, ekstaz, diqqəti cəmləmə – vasitəsilə ölüb-dirilmək təcrübəsi əldə etməklə qorxularından azad olurdular. Və onlar üçün qəbilənin, qidanın, həyatın daimiliyini qoruyan müqəddəslərin uğrunda canlarını fəda etmək, ölülər aləmi ilə təmasa keçmək bədənlərindən xilas olub özünü aşma arzusuna çevirilirdi. Demək olar ki, bütün qəhrəmanlıq miflərinin hərəkət trayektoriyası ölülər aləminə enib, orada “insan təbiətinə xas olan zəifliklərdən qurtularaq” göyə ucalma ilə başa çatır. Mifin bu xüsusiyyəti ovçuları siyasətçilər, şamanları din xadimləri əvəzlədikdən sonra transformasiyaya uğradılaraq insaniləşdirildi və İsanın çarmıxdan ayrılıb səmaya qalxması, Məhəmmədin Məkkədən uçub Yerusəlimdə merac etməsi kimi rəvayət edilən dini mistisizmdə də özünə yer tapdı.
Əkinçi miflər, ətə yox, çörəyə sitayiş
Ovçuluqdan əkinçiliyə keçid zamanı mifoloji narrativlərin təbiəti də dəyişir, qadın tanrıçalar önə çıxır. Müqəddəslik anlayışı heyvanlardan torpağa keçir. Ovçuluq dönəmində ov müqəddəs sayılır, xüsusi hörmətə layiq bilinirdisə, əkinçilik dövründə müqəddəslik tarlaya keçdi. Quranda qadının tarla ilə eyniləşdirilməsi də əkinçilik şüurunun qalığıdır. Torpaq ona düşən toxumu yetişdirən ana bətni idi, bundan sonra ətə yox, çörəyə sitayiş olunacaqdı.
Əkinçilik mifləri özlərindən sonrakı mistik yaranış nəzəriyyələrinin bünövrəsini qoydu. Marduk ilk dəfə beş-altı min il əvvəl Mesopotamiyada insanı palçıqdan yaratdı. Suriyada Aşera, Anat, Şumer və Mesopotamiya da İnanna, Misirdə İsis, Yunanıstanda Hera, Demetra, Afrodita kimi ana tanrıçalar peyda oldu. Çinsi akt müqəddəsləşdi, ana tanrıçaların şərəfinə ritualistik orgiyalar keçirilirdi. Bibliyada qədim yəhudi məbədində müqəddəs fahişələr evinin olduğu haqqında danışılır. Paleolit dövrünün ovçuluq miflərini daha kübar göstərən Armstronq, on min il əvvəl əkinçiliyin icadından sonra mifoloji hakimiyyətin ana tanrıçalara ötürülməsi ilə yer üzünü bürüyən mifik intriqalara yer verir. Kitabın bu fəsli bir-biriləri ilə saçyoldusuna çıxan ana tanrıçaların qanlı mübarizəsindən bəhs edir. Əkinçiliyin icadı ilə dünyada ilk şəhərlər meydana gəlir. Və bizim bu gün yəhudi, xristian, islam dini kimi tanıdığımız və hökmlərinə əməl etdiyimiz əxlaqi-mənəvi miflərin çoxunu məhz bu dövrdə, yəni eramızdan əvvəl IV minillikdə yaranmış ilk şəhər əfsanələri təşkil edir. Məsələn, bəşəriyyəti böyük daşqından xilas edən Nuh mifi Mesopotamiya şəhəri Şurrupakda yaşayan və tanrı Enkinin köməkliyi ilə gəmi düzəldib ailəsini və bütün canlı nəslini şəhər insanlarının səs-küyündən bezib onları yox etmək istəyən tanrı Enlilin törətdiyi daşqından xilas edən Atrahas mifinin eynisidir. Əslində isə bu mifin yaraması Dəclə və Fərat çaylarının tez-tez daşması və böyük tələfatlara səbəb olması səbəbindən yaranmışdı.
Bu dövrdə miflər özlərini, bir növ, şəhər arxitektorları kimi aparırlar. Tanrılar ilk dəfə şəhərlərdə tikdirdikləri məbədlərə daşınırlar. “Hər bir şəhər tanrılardan birinin mülki sayılırdı”. Şəhərlərin yaranması ilə mifik təkəbbür insaniləşir. Eqo insanda oturaq həyatın, yəni şəhərlərin yaranması nəticəsində üzə çıxır. O vaxta qədər eqoizm miflərə xas olan metafizik bir özəllik idi. Çünki mif özündən əvvəlki xaosu öz eqosunun gücü hesabına nizama sala bilmişdi. Ovçu əcdadlarımızda qida ümumi olduğu üçün ümumi bir “mən” vardı və hamı “ümumi mən” üçün çalışırdı. Əkinçilik şəhərləri yaratdıqda bu ibtidai qida ittifaqı dağıldı, ümumi “mən” “şəxsi mən”lərə bölündü. Mifdən əvvəlki metafizik xaos indi şəhərləri hədələyirdi, güclənən şəhərlər zəif şəhərləri işğal edib dağıdırdı. Daha sonrakı dövrlərdə biz yenidən “şəxsi mən”ləri “ümumi mən”də birləşdirən bir anlayışa ehtiyac olduğunu görəcəyik. Bütün eqoları öz hakimiyyəti altında birləşdirən, onların azadlıq və ehtiraslarını cilovlayan fövqəleqo – tək tanrı – ilk şəhər meri kimi görəvləndirilmişdi. Ovçuluq dövründə “ümumi mən”ə xidmət edən əcdadlar şəhərlərdə ümumi, “Mütləq eqo”ya xidmət etməli idilər və bu itaət indiyəcən davam edir. Elitar fəlsəfə onu “Mütləq həqiqət” adlandırmağa başlayanda tək tanrı artıq mənəvi hakimiyyət olmaqdan uzaqlaşdırılıb nəhəng təsərrüfat sisteminin əvəzolunmaz bir ürününə çevrilmişdi. Ağıllı azlıq tək tanrını ağılsız çoxluğa satıb özləri hakimiyyət əldə etmişdilər. Kral tanrıya deyil, tanrı krala xidmət edirdi. “Mütləq həqiqət” anlayışı, əslində, insan eqosunun şiddətləndirilmiş halıdır və onun fövqəlliklə heç bir əlaqəsi yoxdur. Yəni “mütləq həqiqət” ilahiləşdirilmiş insan eqosudur. Ancaq biz “Mifin qısa tarixi” kitabından danışdığımız üçün özümüzü Armstronqun heyranı kimi aparmalıyıq; loqosa-filana caymadan miflərin faydalı mövcudluğuna inanmalıyıq.
Miflərin idarə etdiyi insandan, insanın idarə etdiyi miflərə doğru
Miflərin göylərdən, tanrı və tanrıçaların dağlardan şəhərlərə köçməsi mifologiyaya sosial-fəlsəfi məzmun qazandırdı. Karen Armstronqun Karl Yaspersin təbirincə “Aksial dövr” adlandırdığı bu dövrdə ilk dinlər və fəlsəfi təlimlər; “Hindsitanda buddizm və hinduizm, Çində konfutsiçilik və taoizm, Orta Şərqdə monoteizm, Avropada yunan rasionalizmi” meydana çıxdı. Ovçuluq dövrünün psixoloji qorxularını əkinçilik dövrünün mənəvi iztirabları əvəzlədi. Çoxminlik şəhərlər insanları tənhalığa və əzaba düçar etdi. Qida məsələsində artıq təbiətdən və göylərdən asılı olmayan şəhər sakinlərinin daha çox vicdan, ədalət, namus, mərhəmət kimi mənəvi-əxlaqi narrativlərə ehtiyacı var idi. Bu narrativlər Hindistanda upanişad müdriklərinin, Buddanın, Orta Şərqdə Ezekiel kimi peyğəmbərlərin, Çində Konfutsi və Taonun, Yunanıstanda tragediya yazarları Sokrat, Platon, Aristotelin fəaliyyətləri sayəsində meydana gəldi. “Fərdi ruhanilik ön plana çıxdı”. Yunan müdrikləri loqos (məntiqin mühakiməsi) anlayışını irəli sürdülər. Digər bölgələrdə mifə inam transformasiyaya uğradılmış ayinlər və rituallar şəklində qaldı. Məsələn, yəhudi peyğəmbərləri köhnə antropomorfik mifləri radikal tənqidə məruz qoysalar da, özlərinin tək tanrıları Yahovaya həsr etdikləri ayinlər və rituallar tənqid etdiklərinin bir az dəyişdirilmiş forması idi.
Bu dövrdə Yunanstanda yaranan fəlsəfi təlimlərin xüsusi əhəmiyyəti oldu. Mifologiyanı loqosun (ağlın) imkanları ilə izah etməyə cəhd göstərən yunan müdrikləri o dövrdə Qərb və Şərq insanının dünyagörüşünü bir-birindən ayıran dərin və əbədi xəndəyin ilk təpgəcini qazdılar. Avropa düşüncəsi Asiya düşüncəsindən aksial dövrdə ayrıldı və hətta xristianlığın tüğyan etdiyi “Qaranlıq çağ”da da Avropa zəkası mistisizmə yenilmədi. İnkivizisiyadan dərhal sonra Avropa yenidən yunan loqosuna üz tutdu. Aksial dövrdən sonrakı min il ərzində Şərq mistikləri də öz inanclarını loqosun köməkliyi ilə əsaslandırmağa çalışsalar da, bu cəhdlər uğursuzluğa düçar oldu. Çünki mifi mif qılan şey ayinlər, rituallar idi. Mif məntiqə, sözə çevriləndə ondan əsər-əsarət qalmırdı. Məsələn, bu gün şiələr üçün İmam Hüseyin mifinin gücü hər il məhərrəmlik ayında keçirilən Aşura ayinlərində yenilənir. Əgər biz bu ayınləri bir kənara qoyub İmam Hüseyinin şəhadətini, sadəcə, sözlərlə yad etməyə başlasaq, onun qəhrəman mifi tezliklə adiləşəcək və hər il coşdurduğu qəlblərdən silinəcək. Ona görə də mifləri xalqın ruhunda canlı saxlamaq üçün bir müddət sonra ağıllı din xadimləri onların rasional izahına qarşı çıxdı. Həm də Armstronqun da vurğuladığı kimi, mifi izah etmək üçün bizim “əlimizin altında” kəlmələr yoxdur.
Mifin ölümü və mifik nostalgiya – postmodernizm
Nəhayət, inkivizisiyanın ləvğ edilməsi ilə təcrübələrə və rasional dəlillərə söykənən Qərb sivilizasiyası dünyanı ələ keçirir. XVI əsrdən başlayaraq Avropa insanı allahmərkəzli (teosentrik) düşüncəni insanməkzəli (antroposentrik) düşüncə ilə əvəzləyir. Mifologiya məntiqə yenilir. Mifoloji boşluğu doldurmaq üçün yunan loqosuna üz tutan Avropa intellektualları miflər, dinlərlə yanaşı, metafizik qaynağa işarə edən hər şeyi, poeziyanı, sənəti də kəskin aşağılama kampaniyalarına başlayırlar. Elmi təcrübələrin ruhuna yad olan hər şey intellektual “daş-qalağa” məruz qalır. Bu dəfə inkivizasiya dinin özü üçün qurulur. Miflər tonqala atılır. Praqmatik məqsədlərə yönəlik modernləşdirmə xristianlığın özünü belə sorğulayır. Martin Lüter özünün protestant kisləsini yaradır. Kopernik yeni kainat mənzərəsi ilə özündən əvvəlki dünyanın astronomik düşüncəni alt-üst edir. Frensis Bekon cəsur bir həmlə ilə elmin müstəqilliyini elan edir. Din kilsəyə sıxışdırılır. Hyuton hər nə qədər mexanika qanunlarının rasional bir tanrının varlığını sübut etdiyinə inansa da, buna başqalarını inandırmaqda çətinlik çəkir. “Müqəddəs üçlük” mexanikanın üç qanunu qarşısında sarsılır. Avropa maarifçiləri Volter, Mönteskyö, Paskal, Lok və digərlərinin mifologiyaya hücumu nə qədər öldürücü olsa da, kilsə son gücünü toplayıb elmə qarşı “Cadugər ovu”na çıxır və bu, onun Avropada sonunu sürətləndirir. Feyerbax, Marks, Darvin kimi düşünürlər dini təfəkkürün kökünü qazıyırlar.
Karen Armstronq “Mifin qısa tarixi” kitabının sonunda “Titanik” gəmisinin batması, Auşvits, QULAQ kimi ölüm düşərgələrinin yaradılması, Naqasaki və Xrisomaya atom bombası atılması kimi kütləvi fəlakətlərə yol aşan siyasi-texnoloji uğursuzluqları misal çəkərək, bu qırğın və fəlakətlərin səbəbini Qərb insanının mifik düşüncədən uzaqlaşması ilə əlaqələndirir. Mif ilə yanaşı, dünya mərhəmət və nəciblik duyğusunu da itirmişdir. Armstronqa görə, yer üzərində “allahlığın” insan zəkasının əlinə keçməsi bizi daha narahat və qorxunc bir dünya ilə üz-üzə qoyub. Müəllif öz fikrinə haqq qazandırmaq üçün daha sonra mifoloji boşluğun mənəvi uçruma aparacağını həssaslıqla duyan və əsərlərində keşmiş miflərə qayıdan, modernizmin Qərb mədəniyyətini məhv etdiyini iddia edən Eliot, Pikasso, Coys kimi modernist yazar və rəssamların yaradıcılığından örnəklər verir. Ancaq biz bilirik ki, sanskrit dilini araşdıran, hind fəlsəfəsinin heyranı olan Eliot, yaxud ənənəvi ispan öküz döyüşlərinə baxmaqdan böyük zövq alan Pikasso modernizmi yalnız formada axtarır və qəbul edirdilər. Onlar məzmun etibarilə ilk postmodernistlər idilər, mifik nostalgiya ilə yazıb-yaradırdılar və Armstronqun onların yaradıcılığına müraciət etməsi, Flober, Bodler, Prust, Mane kimi yaradıcılığın formasını deyil, məzmununu dəyişən, Kafka kimi metafizikanın vahiməli çıxılmazlığını təsvir edən əsl modernistləri görməzdən gəlməsi təbiidir. Sənətdə mifik düşüncənin “həyəcan təbili” çaldığını və bunun dünyanın xeyrinə olduğunu qeyd edən Armstronq bu düşüncənin siyasi, dini maraqlarda da yaşadığını yada salmaq istəmir. Müasir kommunikasiyanın terrora da yol açdığını söyləyir, ancaq yaşamaqda olan dini mifologiyanın terrorçu yetişdirmək üçün münbit şərait olduğuna və bu gün harda terror varsa, orada dinin və siyasətin izlərinə rast gəlindiyinə “göz yumur”. Naqasaki, Xrisoma faciələrini xatırladan Armstronq mifoloji boşluğun hansı fəlakətlərə yol açdığını diqqətə çatdırsa da, mif yaratmaq uğrunda törədilən keçmiş kütləvi qırğınları “unudur”. Təkcə müqəddəs Qəbir mifi uğrunda Yerusəlimdə əsrlər boyunca törədilən qırğınları, yaxud XVII əsrdə protestantlarla katoliklərin kütləvi mistik psixoza qapılaraq 30 il ərzində milyonlarla insanı yox etdiyini yada salmaq kifayətdir ki, hər hansı mifyaratma prosesinin dünyaya heç də Naqasaki və Xrisomadan ucuz başa gəlmədiyini göstərək. Hətta modern çağda da törədilən kütləvi qırğınların kökündə mifoloji təfəkkürün izləri görünür. “Titanik”i yaratmaqda Böyük Britaniyanın “Uayt Star Layn” şirkətinin əsas məqsədlərindən biri həm də sərnişin gəmiçiliyində özü haqqında bir mif yaratmaq idi. Yaxud Hitlerin faşizm ideologiyasının emblemi svastikada tutmuş yəhudilərə nifrətə qədər çox şey qədim mifoloji köklərdən gəlirdi. Alman nasistlərin müharibəyə başlamasının yaxın hədəfi itirilmiş əraziləri geri almaq idisə, uzaq hədəf alman xalqının dünya ağalığını təmin edib ali irq mifini yaratmaq idi. Hitler bunu “Mənim mübarizəm” kitabında açıq-aşkar bəyan edirdi. Eləcə də Naqasaki və Xrisomaya atom bombaları atmaqla ABŞ İkinci Dünya müharibəsindən sonra müttəfiqlərinin gözündə özünün dünya gücü mifini yaratmaq məqsədi güdürdü. Bu gün də harda kütləvi qırğınlar baş verirsə, orada bir mifin oyanışını görürük. Düzdür, bu gün bu miflərin adı Aşera, Yahova, Müqəddəs xaç deyil, ancaq onların adının ifrat millətçilik, dini radikalizm, imperializm, hətta demokratik insan haqları olmasının günahsız və mühakiməsiz öldürülənlər üçün nə fərqi var?
