Unudulan tarix
Öz geniş köksündə qədim türk kitabələrini- yazılı yazısız şahid abidələri, torpaqlar altında yatan əcdadlarımızın türk əzəmətini dağa çevirən kurqanlar daşlarda türk imzası – tamğalar… İndi yad hüdudlara sığınmış və ya əslindən kökündən şübhəli, amansız bir soyuqluqla ayrılıb qopan, dəyişən-dəyişdirilən türk soylarının ana yurdu yadigarları nə qədər, hüznlü dayanıb dursalar da göz dağı olmaq qədər canlı faktlardır.
(Minaxanım Təkləli)
Bu gün hər kəsə yaxşı tanış olan Rostov-Don şəhəri əski türk məskəni Temirnik və ya Temirnək şəhərinin üzərində ucadılmışdır. 1690-larda Azak (Azov) dənizi boyuna tam yiyələnən ruslar 1749-1750-ci illərdə artıq əllərində olan Temirnik şəhərində liman və gömrükxana tikdilər. Belə ki, bu limandan 5 dənizə yol açılırdı. 1749-cu il dekabrin 15-də Pyotrun qızı çariça Yelizaveta Petrovnanın verdiyi fərmanla Temernik gömrüyü təsis olunur; bu sonralar şəhərin salınmasının Rus tarixi olaraq qəbul edildi. Temernikdə əsgər qışlaları, türmə, liman binaları tikilir.
Don çölləri qədim tarixdən skiflərin vətəni olmuş, hunların yürüşünə şahidlik etmiş, burada gülcü Bulqar xaqanlığı hökm sürmüş, ardınca Xəzər xaqanlığı tərkibində yaşamışdı. 15-ci əsrdən artıq burada qüdrətli Osmanlı faktoru güclənməyə başlayır.
Şəhərin ərazisində bu gün də köhnə yaşayış tikililərinin izləri görünməkdədir. Yaşı miladdan öncə 3 min illiyə çatan bu qalıqlar heç kəsi maraqlandırmır, şəhərin hazırkı sakinləri Ruslar və ermənilər bir qayda olaraq Rostovun yeni tarixinə sahib çıxır, onunla maraqlanırlar. Şəhərin yeni tarixi isə Rus çarı Pyotrun Azov yürüşü ilə başlayır.
Rus çarı Pyotr hələ Azova hərbi səfərində (1695-1696) Don nəhrinin 80 metrə çatan, hündür dik sahilindəki bu qəsəbənin yerini gələcəkdə ucaldacağı hərb qalası üçün çox əlverişli hesab edib bəyənmişdi. Fikrindən dönməyəcəyi tezliklə bəlli oldu. 1703-də taxta çıxan sultan Əhmədin cülusu münasibətilə hökmdarın Moskvaya göndərdiyi elçisi görüşdə rus çarına yeni sultanın salamlarını çatdıraraq, sözünün ardında çarın Azov və Don üzərində hərb qalaları tikməsindən sultanının qayğılandığını yetirdikdə çar özünəməxsus dikbaşlıqla: sultan öz torpaqlarında azad olduğu kimi mən də öz toprağımda azadam, dedi. Lakin 1711-də Prut sülhü ilə nəticələnən məğlubiyyətin acısı onu bu fikrin həyata keçməsindən uzaq saldı. Bununla Ruslar istila etdikləri Azov boyundan, eləcə də Taqanroq qalasından əl çəkməli oldular. Lakin Belqrad müqaviləsindən sonra Rusiyanın əli Azova çatmasa da Don boyunda möhkəmlənməyi, yenicə əldə etdiyi torpaqlarının cənubdan etibarlı müdafiəsi üçün Donun aşağılarında- Çerkasski ilə Azov arasında qala tikməyə müvəffəq oldu. Bundan məqsəd Qara dənizə çıxmaq idi…
Əski türk yurdu Temirnik Azak dənizinə tökülən dörd böyük çaya bağlı idi. Odur ki, Don çayının sağ sahilində yüksələn Batay təpələrində, Temernik çayının Don çayına qovuşduğu yerdə yerləşən bu şəhəri ruslar sahib olan kimi möhkəm hərb qalasına çevirdilər. Xristianlığın bu yeni zəbt olunmuş torpaqlarda qələbə çalması münasibətilə imperatriçanın fərmanı ilə 1761-ci ildə Temirnik şəhərinə pravoslav kilsə müqəddəsi mitropolit Dmitri Rostovskinin şərəfinə Müqəddəs Rostov qalası adı verildi… Lakin Rusların daha əvvəldən Yaroslav vilayətində də bir Rostov şəhəri vardı; odur ki, bu yeni yiyələndikləri türk şəhərinə Yaroslav vilayətindəki əski Böyük Rostov (mitropolit Dmitri xidmət etdiyi bu şəhərin adını özünə soyadı götürmüşdü ) şəhərindən fərqləndirmək üçün 1796-cı ildə Rostov-Don (yəni Don çayı üzərində Rostov) adı verilir.
Çox keçmir ki, yenicə başlanan 1768-1774-cü illər Rus-Türk müharibəsini qalibiyyətlə başa çatdıran Rusiya 1774-cü ildə Küçük Qaynarca sülhünün sərfəli nəticələri ilə Türk torpaqları içərisinə doğru daha da irəliləyir; Rusiya istila olunmuş bu torpaqlarda dayaq məntəqələri yaratmaq üçün buraya Rusları və Çərkəz dağlarındakı erməni kəndlərini köçürməyə başlayır. Gəlmələr və köçürülmələrlə sürətlə məskunlaşdırılan qala böyüyüb şəhərə çevrilir. Gömrükxana isə öz Temirnik (böyük ehtimal ki, bu yerli nüfuzlu adamın adı ilə adlanmış yaşayış məntəqəsi idi; türk dillərində temerek`temirik oxun dəmir ucluğudur və şəxs (oğlan) adı kimi geniş yayılmışdı) adı ilə yaşayırdı.
Türk coğrafiyasında temir, timir “dəmir”lə bağlı adlara tez-tez rast gəlmək mümkündür. Məsələn, Qazaxıstanın Aktübə və Karakanda vilayətlərində Temir və Temirtau şəhərləri, Kemerovo vilayətində (Rusiya) Temirtau şəhəri, Dağıstanın Buynaksk şəhərinin əvvəlki adı Temir xan Şura (Şura bu şəhərdən axan çayın adıdır.); Orta Asiyada Surxan Dərya vilayətində Temir Kapuk (indiki tərcümə edilmiş adı: Jeleznaya Vorota); Aşağı Kuban boyunda Kabarday şəhəri Temürük və s.
Əski Türk yurdu Temirnikin (Rostov-Don) ətrafından Türk adlarıyla əhatələnmişdir: Aksay, Baqay, Yağarlık, Kağalnık, Kaşar, Kurqan, Batay(sk), Çaltır, Naxçıvan, Sultan sala, Sambek kəndləri, Tuzlov çayı və s. Şəhərin mərkəzi küçələrindən biri Bakı caddəsidir. Bu gün əski Temirnikdə şəhərdə yaşayan 300 min müsəlmanın ibadət yeri olan məscid və böyük came fəaliyyət göstərməkdədir.
…Temirnik liman və gömrükxana kimi XVIII-XIX əsrlərdə cənub-şərqi Rusiyanın iqtisadi həyatında mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. 1756-dan Temernik limanında beynəlxalq İstanbul- Rusiya kompaniyası fəaliyyət göstərirdi. 1789-cu ildə Hacıbəy (müasir Odessa) istila olunduqdan sonra güclü liman kimi inkişaf etsə də Temerniki kölgədə qoya bilmədi; Türk, yunan, italyan tacirləri bu gömrükxanaya ipək, pambıq parça, inci, dəri məmulatları, qəhvə, ətirli ladan, sitrus və quru meyvələr və s. gətirir, Rusiyadan dəmir, çuqun, inək yağı, kürü, kətan, dəri və s. aparırdılar. Gətirilən mallar buradan Rusiyanın dərinliklərinə qədər yayılır, Moskvanın, Smolenskin, Kazan, Orenburq və s. yarmarkalarına gedib çıxırdı.
1871-ci ildə Voronej-Rostov Don dəmiryolu çəkilməsi ilə bağlı Temirnik gömrükxanasından da taxıl nəql edilməyə başlayır. Lakin artıq sonrakı illərdə, xüsusən sovet dövründə Temernik özünün yeni adıyla tarixdə və yaddaşlarda möhkəmlənir.
Şəhərdə türk əhalisi sayca azlıq təşkil etsə də(indi müasir Rostov Donun əsas əhalisi ruslar, ukraynalılar, ermənilər və beloruslardan ibarətdir) öz din-inancını və mədəniyyətini yaşatmaqdadır.
Prof.dr. Minaxanım Təkləli
Rostov-Don tatarları “Sabahtuy” bayramında
Köhnə məscid; 1968-dən Rostov Don hərbi qışlası ərazisinə qatılmış.
Rostov-Donda yeni məscid
Rostov-Donda mərkəzi came (2002)
