Rusiya ilə Türkiyə yaxınlaşmağa və əməkdaşlığa məhkumdurlar – TƏHLİL

Son zamanlar Türkiyə Rusiya mətbuatında ən çox adı çəkilən beş ölkədən birinə çevrilib, bu da, şübhəsiz ki, onun Ukrayna ətrafındakı hərbi-siyasi vəziyyətlə bağlı xüsusi mövqeyi ilə əlaqədardır. Ölkənin siyasi rəhbərliyinin bəyanatlarına və hərəkətlərinə məcmu şəkildə “Ukrayna fırtınası” kontekstində nəzər salsaq, bu, təəccüblü deyil.

Ankara hakimiyyəti- Prezident Ərdoğan və tərəfkeşləri bütün xarici təzyiqlərə baxmayaraq, Moskva və Kiyev arasında seçim etməkdən dəfələrlə boyun qaçırıb, həm Rusiyanı, həm də Ukraynanı öz tərəfdaşları adlandırıb. Türkiyə NATO üzvləri arasında yeganə ölkədir ki, anti-Rusiya sanksiyalarına qoşulmayıb, üstəlik, Rusiya ilə ticarətin həcmini durmadan artırır, ona Avropa Birliyi, Böyük Britaniya və ABŞ tərəfindən tətbiq olunmuş iqtisadi sanksiyaları və məhdudiyyətləri (bu gün Rusiyada buna “paralel idxal” deyilir) adlaya bilməsinə faktiki olaraq kömək edir.

Ankaranın NATO-nun İsveç və Finlandiya hesabına genişlənməsi məsələsində mövqeyi xüsusilə diqqətçəkicidir. Rəsmi Ankara adı çəkilən Skandinav ölkələrinin NATO-ya daxilolma mövzusunu kürd məsələsindəki mövqeləri ilə əlaqələndirərək, Şimali Atlantika Alyansına üzvlüyünə faktiki veto qoyub (Finlandiya artıq bəyan edib ki, NATO-ya üzvlük naminə öz xarici siyasətinin prinsiplərindən güzəştə getməyəcək. Bununla da Türkiyə Alyansın tərkibində və ya prezident Ərdoğan hakimiyyətdə olduğu müddətdə bu hərbi-siyasi blokun qapıları həmin ölkənin üzünə bağlı qalacaq). Ona görə də Qərbi Avropa mətbuatında Ankaranı Kremllə dostluqda və Ukraynada isə “Rusiya təcavüzü”nə yol verməkdə ittiham edən ekspertlərin məqalələri getdikcə daha çox nəşr olunmaqdadır və bu da təəccüblü deyil.

Zənnimcə, yuxarıda qeyd olunan hadisələrin məcmusuna Rusiyanın mövqeyindən nəzər salsaq, Ankaranın Ukrayna məsələsində mövqeyini aydınlaşdıran bir neçə tamamilə rasional və hətta merkantil səbəblər (yaxud makroiqtisadi amillər) yada düşür. Çalışacağam ki, heç kimin hisslərini incitmədən, eyni zamanda həqiqətə və sağlam düşüncəyə zidd getmədən fikirlərimi siyasi cəhətdən mümkün qədər düzgün ifadə edim.

Birincisi, Türkiyə obyektiv olaraq təbii-iqlim şəraitinə görə ilk növbədə taxıl istehsalı (ərzaq buğdası, pivə üçün arpa və heyvandarlıq) baxımından öz qida təhlükəsizliyini təmin edə bilmir və Ərdoğan hökuməti bu həqiqəti yaxşı görür. Türkiyənin daxili bazarında bu növ kənd təsərrüfatı məhsullarının ənənəvi tədarükçüləri isə Rusiya və Ukraynadır, buna görə də Ankara xammal mənbələrinin şaxələndirilməsini qorumaq üçün birmənalı olaraq Moskvanın və ya Kiyevin tərəfini tutmur və tutmayacaq. Məhz buna görə də Türkiyə bu gün danışıqların əsas və faktiki olaraq yeganə moderatorudur, Kreml Ukrayna taxılının Şimali Qara dəniz regionu limanlarından ixracının əngəllənməsi məsələsini əvvəllər imzalanmış beynəlxalq müqavilələrə uyğun olaraq həll edərkən, Ankaranın fikrini dinləmək istəyəcək. Eyni zamanda, Ankara da son dərəcədə narahat və qeyri-müəyyən vəziyyətdədir:

bir tərəfdən Ukrayna taxılını almaq imkanından məhrum qalmamaq naminə Rusiyaya qarşı məhdudiyyətlər tətbiq edən dövlətlərdən nümunə götürərək, Kremlə təzyiq edə bilmir, eyni zamanda, öz maraqlarını və ərzaq təhlükəsizliyini də qurban verməz.

İkincisi, “Şimal axını” qaz kəmərində planlaşdırılmış mövsümi texniki işlərin başlandığı və onun vasitəsilə Avropaya qaz nəqlinin xeyli azaldığı bir şəraitdə Türkiyə bir müddət Rusiya neftinin və qazının Qərbi Avropa bazarlarına əsas tranzit ölkəsinə çevrilib, bu situasiyadan maksimum qazanır və həmin situasiyanın arxasında dayanan Kremlə və “Qazprom”a sərfəli olduğu müddətcə eyni mövqeyini qorumaq imkanına malikdir. Türkiyə öz ərazisindən tranzit üçün ödənişi həm natura, həm də nağd şəkildə ala bilər ki, bu da ona çox da sabit olmayan daxili bazarda manevr etmək imkanı verir. Egey dənizində Türkiyə şelfində karbohidrogen ehtiyatlarının kəşfiyyatı heç bir halda, hətta bu məsələdə zəngin təcrübəyə malik olan Azərbaycan kimi strateji müttəfiqinin hərtərəfli dəstəyi ilə belə, onların erkən işlənilməsi və sənaye səviyyəsində istismara verilməsi inandırıcı deyil. Nəticə etibarilə, Kremlə sadiqlik və ya ən azından Rusiya ilə tərəfdaşlıq əlaqələrinin qorunub saxlanılması və inkişafı bu gün Türkiyə üçün daxili sabitliyin lokomotivi və zəmanətidir.

Üçüncüsü, “Rosatom” tərəfindən Türkiyənin elektrik enerjisi sənayesində müstəqilliyinə və özünü təmin etməsinə zəmanət verəcək “Akkuyu AES”in tikintisi kimi qlobal makroiqtisadi amili nəzərə almamaq olmaz (bu gün Türkiyə demək olar ki, bir çox kiçik qonşu ölkələrdən, o cümlədən Azərbaycan və Gürcüstandan elektrik enerjisi almağa məcburdur). Prezident Ərdoğan öz ölkəsini geosiyasi və makroiqtisadi perspektivdən məhrum etməmək naminə Ukrayna ətrafında yaranmış hərbi-siyasi vəziyyət qarşısında belə bir strateji layihəni və türklərin gələcək nəsillərinin rifahını riskə atmaq istəmir və bunu etməyəcək də.

Qeyd etmək lazımdır ki, Türkiyənin NATO müttəfiqləri Ankaranın Ukrayna məsələsində Alyansın digər üzvlərinin (Macarıstan istisna olmaqla) kollektiv fikrindən fərqlənən “müxtəlifliyinin” yuxarıda göstərilən bütün səbəblərini kifayət qədər aydın başa düşür və buna görə də rəsmi səviyyədə ona qarşı qınayıcı ritorika ilə çıxış etmirlər. Bu gün Rusiyaya qarşı apardıqları kampaniya kimi, Ankaraya qarşı onu qlobal miqyasda gözdən salacaq kütləvi təbliğat kampaniyasına başlamırlar. Amma bu o demək deyil ki, Türkiyə təkcə Ukrayna məsələsində deyil, NATO üçün “Axilles dabanı” olmaqdan əl çəkməlidir.