Sənət üçün doğulanları başqa sahədə təsəvvür etmək mümkün deyil. Sanki onlar səhnə və ekran üçün yaranmışdılar və orada öz varlıqlarını tam şəkildə ifadə edirdilər.
Belə sənətkarlar yalnız bacarıqları ilə deyil, ruhları ilə də sənətin içində olurlar. Onların istedadı və sədaqəti zamanın sınağından keçərək yaddaşlara həkk olunur.
Milli teatrımızın və kinomuzun şərəfli səhifələrinə adı qızıl hərflərlə yazılmış Məlik Yusif oğlu Dadaşov da belə möhtəşəm sənətkarlarımızdandır. Onun yaradıcılığında hər bir rol bir ömür boyu yaşanmış bir tale kimidir. O, yalnız xarakter yaratmırdı, o, obrazı öz həyatının bir hissəsinə çevirirdi. Onun sənətə yanaşması sıradan bir ifaçılıqdan çox uzaq idi—bu, tamamilə duyğular və qəlbin odu ilə formalaşan bir proses idi.
Məlik Dadaşovun oyunundakı qüdrət, obrazı tam mənimsəyib onu öz daxili dünyasında yaşatmasından irəli gəlirdi. O, öz ruhunu, enerjisini, hisslərini tamaşaçılara ötürməyi bacaran sənətkar idi. Bir çox aktyorlar xarakteri canlandırmağa çalışırlar, ancaq Dadaşov üçün bu, sadəcə ifa deyil, bir dönüşüm idi—sanki o, rolun içində yenidən doğulurdu.
Mənfi rolların ən çətin tərəfi tamaşaçını inandırmaqdır. Çünki mənfi obrazın zahiri sərtliyinin, iç dünyasının mürəkkəbliyinin tamaşaçıya ötürülməsi ustalıq tələb edir. Dadaşovun yaratdığı mənfi obrazlar isə yalnız nifrət doğuran deyil, eyni zamanda düşündürən, iç dünyasına işıq salan simalar idi. O, tamaşaçını sadəcə qarşısında bir “pis adam” görməyə yox, bu obrazın içini duymağa sövq edirdi.
Bəlkə də onun uğurunun sirri məhz bunda idi—o, obrazı yaşamaqla yanaşı, onu sezdirmədən tamaşaçıya ötürürdü. Tamaşaçı onun ifasında hər zaman bir həqiqət hiss edirdi. Və bu həqiqət, Dadaşovun sənətə olan sədaqəti, verdiyi ruh və canı ilə formalaşırdı.
Onun yaradıcılığı səhnənin və ekranın tarixində silinməz izlər buraxdı. Məlik Dadaşov sənətə yalnız öz adını deyil, ruhunu da həkk edən sənətkarlardan biri idi. Və məhz bu ruh, illər keçsə də, tamaşaçının qəlbində yaşayacaq…
Böyük Vətən müharibəsinin iştirakçısı kimi ən çətin döyüşlərdə yer alan Məlik Dadaşov, savaş meydanlarında göstərdiyi igidliklə yadda qalmışdı. Lakin müharibənin amansız gerçəklikləri onu ağır yaralanma ilə sınağa çəkdi—bu zədə onun cəbhədən tərxis olunmasına səbəb oldu. Amma müharibənin ağrıları onun ruhunu sındıra bilmədi. Uzun və əzablı müalicədən sonra, 1945-ci ildən etibarən öz taleyini tamamilə sənətə həsr etdi. Bu seçim onun yalnız peşəkar yolunu deyil, bütöv həyatının mənasını da formalaşdırdı.
O, teatr institutuna daxil olaraq, burada biliklərini və istedadını daha da inkişaf etdirdi. Artıq tələbəlik illərindən səhnə vurğunu kimi tanınmağa başlamışdı. Duyğularını, baxışlarını, hərəkətlərini səhnənin tələblərinə uyğun şəkildə cilalayırdı. O, sadəcə bir aktyor deyil, səhnənin ritmini duyan, hər rolda öz ruhunu yaşadan bir sənətkar idi.
Bu istedadı tez fərq olundu və ona böyük bir fürsət verildi—Əzizbəyov adına Akademik Dram Teatrına dəvət edilməsi onun sənət həyatında dönüş nöqtəsi oldu. O, özünü artıq böyük sənətkarların əhatəsində tapdı. Bu teatrın səhnəsində Ələsgər Ələkbərov, Mehdi Məmmədov, Adil İsgəndərov kimi görkəmli sənətkarlar var idi. Onların arasında yer almaq, onlarla tamaşalarda tərəf-müqabil olmaq gənc Məlik üçün həm ilham, həm də ciddi məsuliyyət idi. O, bu mühitin verdiyi imkanları tam mənimsəyərək, özünü daha da kamilləşdirdi.
Məlik Dadaşov teatr və kino tariximizdə mənfi rolların əvəzsiz ifaçısı kimi tanındı. Lakin onun oynadığı mənfi obrazlar sadəcə qara-qapaq xarakterlər deyildi. O, bu rolların hər birinə dərin psixoloji məna, daxili gərginlik və mürəkkəb emosional çalarlar əlavə edirdi. O, mənfi obrazı tamaşaçının sadəcə nifrət edəcəyi bir sima kimi yox, həm də anlamağa çalışacağı bir şəxs kimi təqdim edirdi.
Bu ustalıq onun sənətkarlığının zirvəsini müəyyən etdi. Hər yeni obraz onun ifasında başqa bir dərinlik qazanır, tamaşaçı qarşısında mürəkkəb, canlı və unudulmaz bir sima kimi formalaşırdı. Onun yaratdığı rollar yalnız tamaşalarla və filmlərlə yadda qalmadı—onlar uzun illər sonra da sənətin nadir inciləri kimi xatırlanmağa davam edir.
Məlik Dadaşovun özünəməxsus ifa tərzi onun sənətkarlığının ayrılmaz xüsusiyyətlərindən biri idi. O, oynadığı dramatik rollarda obrazın səhnə həyatını o qədər ustalıqla və dərinliklə yaradırdı ki, həmkarları onun bu bacarığını heyranlıqla izləyirdi. Onun səhnədəki varlığı sadəcə aktyorun peşəkarlığı ilə deyil, daxili duyğu dünyası və obrazla tam ahəng qurması ilə seçilirdi.
Onun sənət yolu çox böyük və təsirli obrazlarla dolu idi. Rejissor Əjdər İbrahimovun lentə aldığı “İyirmialtılar” filmində yaratdığı Məşədi Əzizbəyov obrazı, “Ulduzlar sönmür” filmində canlandırdığı Nəriman Nərimanov rolu tamaşaçıların yaddaşlarında dərin iz buraxdı. Bu obrazlar sadəcə tarixi şəxsiyyətlər deyildi—Dadaşovun ifasında onlar canlı, duyğularla dolu insanlara çevrildilər. O, hər bir obrazın psixologiyasını, xarakterinin incəliklərini, daxili dünyasını tam mənimsəyərək onu tamaşaçıya bütöv bir sima kimi təqdim edirdi.
Məşhur “Axırıncı aşırım” filmində yaratdığı Qəmlo obrazı isə onun sənətkarlığının zirvələrindən biri hesab olunur. Obrazın dilindən səslənən “Abbasaqulu bəyin nazı ilə çox oynayırsan, a, … Kərbəlayı…” ifadəsi xalq arasında dillər əzbərinə çevrilmişdi. Mən bu filmə dəfələrlə tamaşa etmişəm, və hər dəfə də qənaətim belə olub: heç kim Qəmlo obrazını Məlik Dadaşov kimi mükəmməl canlandıra bilməzdi. O, obrazın iç dünyasını o qədər inandırıcı və güclü bir şəkildə təqdim edirdi ki, tamaşaçı onun hər baxışında, hər jestində xarakterin bütün mürəkkəbliyini hiss edirdi.
Bundan başqa, “Ölülər” tamaşasında yaratdığı Şeyx Nəsrullah obrazı, “Dəli Kür” filmində canlandırdığı Molla Sadıq rolu onun sənətkar kimi əvəzolunmaz olduğunu bir daha sübut edirdi. Dadaşovun yaratdığı bu mənfi obrazlar sadəcə pis niyyətli şəxslər deyildi—onlar daxili konfliktləri, psixoloji gərginliyi və insana məxsus ziddiyyətləri özündə əks etdirən mürəkkəb xarakterlər idi. O, bu obrazları tamaşaçıya hiss etdirməyi, onların daxili dünyasını açmağı bacarırdı.
Bir istedadlı aktyor kimi Məlik Dadaşov, yaratdığı hər bir obraza əsl həyat verməyi bacardı. Onun səhnədəki və ekrandakı varlığı sadəcə ifaçılıq deyil, sənətin dərinliklərinə enən, onu yaşayan bir sənətkarın hikməti idi. Tamaşaçılar onun yaratdığı obrazları sadəcə izləmirdilər, onları duyurdular, onların iç dünyasına daxil olurdular. Və bu, yalnız böyük sənətkarların bacardığı bir qüdrət idi…
Məlik Dadaşov ömrünün son illərində sənətin idarəçiliyində də öz izini qoymuşdu. O, Səməd Vurğun adına Rus Dram Teatrına rəhbərlik edərək, teatrın inkişafına mühüm töhfələr vermişdi. Onun sənətə olan sevgisi təkcə aktyor kimi deyil, həm də bir rəhbər olaraq teatrın gələcəyini formalaşdırmaqda əksini tapdı. Teatrın repertuarını zənginləşdirərək, klassik və müasir əsərlərin səhnəyə gətirilməsinə dəstək olmuşdu.
Böyük sənətkarın zəhməti və istedadı dövlətimiz tərəfindən layiqincə qiymətləndirildi. O, 1960-cı ildə “Əməkdar artist”, 1974-cü ildə isə “Xalq artisti” fəxri adlarına layiq görülmüşdü. Bu adlar onun sənətə və tamaşaçıya olan xidmətlərinin rəsmi təsdiqi idi. Ancaq onun əsl mükafatı tamaşaçıların ona olan sonsuz sevgisi və səhnədə yaratdığı unudulmaz obrazlar oldu.
Sənət yolunun zirvələrindən biri də rejissor Əjdər İbrahimovun çəkdiyi “Ulduzlar sönmür”filmində Nəriman Nərimanov obrazı ilə yaddaşlara həkk olunması oldu. Bu rol ona Azərbaycan SSR-in Dövlət Mükafatı laureatı adını qazandırdı və onun sənətkarlığının rəsmi olaraq ən ali səviyyədə tanınmasının sübutu oldu.
Zaman sürətlə ötür… Ötən il ölməz sənətkarımız Məlik Yusif oğlu Dadaşovun anadan olmasının 100 illiyi tamam oldu. Lakin o, öz sevimli tamaşaçılarından 1996-cı ildə, 72 yaşında ayrıldı. Onun fiziki varlığı dünyadan köçsə də, sənəti hələ də yaşayır, tamaşaçılarının qəlbində öz möhtəşəm obrazları ilə varlığını davam etdirir.
Əsl sənətkarlar yaratdıqları obrazlarda yaşayırlar. Məlik Dadaşov da belə xoşbəxt sənətkarlardan idi. O, səhnədə və ekranda iz qoyan nadir sənətkarlar sırasında öz əbədi yerini tutdu. Onun adı xalqımızın mədəniyyət tarixinə əbədi həkk olunmuşdur.
Müəllif:
Fuad BİLƏSUVARLI, AYB və AJB üzvü,
Prezident mükafatçısı.
