– Fəxrəddin müəllim, söhbətimizə müəlliminizlə, Vaqif İbrahimoğlu ilə başlamaq istəyirəm. Onu necə xatırlayırsınız?
– Vaqiflə yaş fərqimiz o qədər də çox deyildi. Altı yaş fərqimiz vardı. Onunla “sən”lə danışırdıq. Hər halda aramızda müəllim, tələbə söhbəti yox idi. Onda əsgərlikdən təzə qayıtmışdım. Mən ona lazım idim, o isə mənə artıqlaması ilə lazım idi. Aktyor evində kinomexannik işləyirdim. İlk dəfə aktyor evinin foyesində səhnəyə çıxanda o dövrün böyük sənətkarları Mehdi Məmmədov, Şəmsi Bədəlbəyli oturmuşdular. Onlar hamısı bilirdilər ki, mən orda işləyirəm. Ancaq birdən-birə mən Vaqifin quruluşunda hazırlanan “Ac həriflər” tamaşasında səhnəyə çıxdım. Orda bir neçə sözü olan rol ifa edirdim. Yadımda deyil, ya Mehdi müəllim, ya da Şəmsi müəllim dedi ki, Fərhada deyin, səhnədən çıxsın, tamaşa gedir. Onda ətrafdakılar onlara dedilər ki, o, da tamaşada iştirak edir. Vaqif məni səhnəyə belə gətirdi.
Çox istedadlı və güclü zehinə malik insan idi. Vaqif həyat yoldaşı ilə Montində kirayə ev tutub qalırdı. Onunla hər gün işdən çıxıb metro ilə evə gedirdik. Sahil metrosundan Montinə qədər olan dörd dayanacaqda Vaqif 200, 300 səhifəlik kitabı mənimlə söhbət edə-edə, tamaşa haqqında danışa-danışa, məni hazırlaya-hazırlaya bitirirdi. Və o kitabı elə belə oxumurdu. Hər şey əzbərində, yadında qalırdı. Bir sözlə dahi idi.
– Sizin “İbrus” teatrı dövrünüz də olub…
– Rüstəm İbrahimbəyov 2000-ci ildə məni çağırıb dedi ki, teatr açmaq və ilk növbədə səni bu teatrda görmək istəyirəm. Sən kimləri təklif edirsən? Ona dedim ki, üç nəfərin adını çəkə bilərəm. Bu üç nəfər isə Fuad Poladov, Şukufə Yusupova və Mehriban Zəki idi. Mənə başqa heç kim lazım deyildi. Onda mənə dedi ki, onsuz da bu adlar mənim də fikrimdə var. Başqa kimlərisə də dəvət edə bilərik.
Qəribədir illər keçib, ancaq mən hər zaman Şəfiqə xanım Məmmədova ilə istər səhnədə, istərsə də çəkiliş meydançasında tərəf müqabili olmaq, işləmək istəmişəm. Şəfiqə xanımı çox istəyirəm. Biz dostuq. Əgər biz gənc olsaydıq, mən onu qucaqlayıb yenidən teatr səhnəsinə, film meydançasına qaytarardım. Təəssüf ki, zaman getdi, bizim artıq o rejissorumuz da yoxdur ki, bizimlə işləsin.
– Bəlkə siz deyə bilərsiniz. Niyə indi o rejissorlardan yoxdur?
– Hələ ötən əsrin əvvəllərinə nəzər salanda görürük ki, xalq çox istedadlıdır. Məmmədəminin dövründən başlasaq, müstəqilliyimizə kimi və yaxud da elə bu yaxınlara qədər bizim böyük epoxamız vardı. Ədəbiyyatımıza, poeziyamıza, dramaturgiyamıza kimlər gəlirdi. Və yaxud da kinoya, kino dramaturgiyasına, aktyor, rejissor məktəbinə nəzər salaq… Kinomuzun Lətif Səfərovu, Həsən Seyidbəylisi, Arif Babayevi, Rasim Ocaqovu, teatrımızın isə Adil İsgəndərovu, Tofiq Kazımovu olub. İstedadlar tükəndimi? Yox, əsla tükənməyib. Nələr baş verdiyi barədə anlayışım var, oturub qırıq-qırıq yığıb, düzüb-qoşub deyə bilərəm nəyə görədir. Amma bunu demək aktyorun peşəsi deyil. Bu kino və teatrşünasların işidir. Mən aktyoram.
– Fəxrəddin müəllim, bildiyimə görə Vaqif müəllimin Yuğ teatrını açmasında yazıçı Anarın da xidmətləri olub.
– Vaqif İbrahimoğlu ilə teatr açmağa hazırlaşanda bu onun ideyası, arzusu və həyat konsepsiyası idi. Bundan kənara çıxmaq fikrində də deyildi. Və bu məsələdə bizə kömək edən bir adam vardısa, o da Anar idi. Ona görə Anar müəllimi çox istəyirəm. Çünki o, yeganə insan idi ki, bu teatrın açılması üçün hamının yanına gedirdi, vuruşurdu və bizə lazım olan imkanı, şəraiti yaradırdı.
Bir məqamı deyim. Vaqiflə hərdən oturub söhbət edirdik. Vaqif deyirdi, sən teatr haqqında nələr düşünürsən? Deyirdim ki, Vaqif, tamaşanın adı və saatı yazılan afişa haqqında düşünürəm, hamı da bilir ki, bu bizim teatrdı, burda kimlər var. O, isə gülümsəyir, deyirdi yox, mən heç onu da istəmirəm. Mən teatrın önündə boş bir afişa asılmasını istəyirəm. Bu afişanı görənlər də bilirlər ki, bizim teatr gecə və gündüz fəaliyyət göstərir.
Mən Vaqifin metodologiyasına intuitiv gəlmişəm, o isə bunu artıq proqramlaşdırıb yazmışdı. 80-ci illərdən danışıram. O vaxtlar artıq filmlərə çəkilərək paralel Yuğ teatrında da çalışırdım.
– Vaqif müəllim yaradıcılığının hansısa dövründə Yuğ poetikasına gəlib çıxdı. Amma siz heç vaxt yuğçu olmadınız…
– Söhbət mənim yuğçu olub olmamağımdan getmir. Mən bu günə kimi özümü Vaqifin konsepsiyasının, fəlsəfəsinin daşıyıcısı hesab edirəm. Bütün tamaşalarda, filmlərdə Vaqifin metodologiyasından istifadə edirəm. Bu gün onun tələbələrindən Mehriban Zəkini də onun davamçısı hesab edirəm.
Fəxrəddin azərbaycanlı olaraq, qalaraq, Xankəndində dünyaya gələrək vətənini sevir… İndi danışıram, ağlamaq tutur məni (susur)… Mən dəlicəsinə Qarabağı sevən bir insanam. Dəlicəsinə… Elə bir gözəlliyi, ordakı rəngləri bir daha heç yerdə görmədim… Yadındadırsa, sovet dövründə “Ağaclar böyük olanda” adlı film vardı. Baş rolda da Nikulin çəkilib. Orada qəhrəman uşaq olanda, hər şey onun üçün uca və əlçatmaz görsənir, hətta ağaclar da, səma da. Qəhrəman böyüdükdən sonra isə hər şey tam başqa cür olur.
Mən elə belə yerə deməmişdim ki, uşaqlıqda Əsgəran qalasına söykənib ordan gələn səslərə qulaq asırdım. Orda heç bir səs yox idi. Yalan idi…
– Qılınc səslərini eşitməyiniz də?
– Bəli. Hamısı yalan idi… Ancaq deməli artıq uşaqlıqdan bu xəstəliyə tutulmuşdum. Bu xəstəliyin də bir adı vardı. Yaradıcılıq. Dünyada isə yaradıcılıqdan başqa hamısı boş şeydir. Bu fəlsəfə artıq çoxdan on, on beş ildir mənimlədir. Burda sufilikdən də nələrsə var. Uzun illərdir ki, bu fəlsəfə ilə yaşamışam, yaşamağa davam edirəm. Bilmirəm, bəlkə də nə vaxtsa mən də təəssüflənəcəm…
– Siz bir vaxtlar futbolla da məşğul olmusunuz.
– Çox yaxşı futbolçu idim. Və mənə deyirdilər ki, bu gün, sabah sən “Neftçi”dəsən. O dövrlər doğurdan da gözəl futbol oynayırdım. 44 yaşım olanda veteranların futbol yarışı keçirilirdi, onda Slovakiyada yaşayırdım və on beş ildən artıq idi ki, futbol oynamırdım. Qardaşımın futbol komandasında oyunçu kimi çıxdım, dedim bir hissə oynayacam, iki qol vurub çıxacam. Elə də etdim. Futbol sevgisi həmişə mənimlə qaldı, amma fəlsəfəm də dəyişmədi.
Bütün istedadlı, işıqlı insanlar, yaradırlar, tikirlər. Onlar dağıtmırlar. Bu insanlar sevgidən doğulan insanlardı. Mənim atam anamı, anam da atamı hədsiz çox istəyirdi. Anam dünyaya sevdiyi insandan uşaq gətirməyi xoşbəxtlik və həyatın mənası hesab edirdi.
Biz altı qardaş, bir bacı olmuşuq. Və biz bir-birimizi həddindən çox istəyir, bir-birimizin arxasında dururduq. Sevgidən yaranan insanlar həmişə təmiz, mövqeyli, şəxsiyyətli insanlar olur.
Slovakiyada yaşayanda, 1998-ci ildə atamın ölüm xəbəri gəldi. Atam on dəqiqənin içərisində vəfat etmişdi. Ürəyi tutmuşdu. Anamın isə gözləri görmürdü, tutulmuşdu. Qardaşımla evimizə gələndə anam özü bizə həmin gün baş verənləri danışırdı. Atam dünyasını dəyişməzdən əvvəl mağazaya gedəndə yolda ürəyi tutub, yoldan geçən gənc adam isə atamı evimizə gətirib. Anam onda atama yaxınlaşıb, onu əli ilə yoxlaya-yoxlaya deyib “a, Manaf, noldu?” Atam da “Fatma, gedirəm” deyib dünyasını dəyişmişdi… Yas məclisi sovuşandan sonra anam bizə dedi ki, “a bala, Manafın ilini verib gedəcəm”. Biz pis olduq, təbii ki. Ay, ana, eləmə belə, ürəyimiz onsuz da parça-parça olub, dedik. Dedi, yox, Manafsız dayanammaram, getməliyəm. Siz hamınız evli-eşikli, böyük insanlarsınız, mən onun ilini verib gedəcəm. Anamın dediyi kimi də oldu. Atamın ilindən bir ay sonra o getdi. Və anam gedəndə dedi, “Manaf, gəlirəm”. Onların hərəsi iki kəlmə söz demişdi. Fatma, gedirəm, Manaf, gəlirəm. Yəni anam bir il ərzində fikrində, zəkasında özünü bu gedişə hazırlamışdı. Bu isə sevgidən, istəkdən gəlirdi.
– Bu sevgi yəqin ki, valideynlərinizdən də sizə ötürüldü?
– Bəli, bu sevgi biz övladlara ötürüldü. Atam müharibəyə getməzdən əvvəl anamı görüb vurulmuşdu, qayıdandan sonra da onunla evlənmişdi. O zaman atamın atasını NKVD aparmışdı. Çünki atam zadəganlar tərəfdən, anam isə həmşəri idi. Anamgil atasına ağa deyirdi. Anam həmişə danışardı ki, qış gələndə qırx baş qoyun kəsdirib ətini qovurub küplərə yığarmışlar. Amma zadəganlar belə şeylər eləməzdilər. Onlar üçün eləyirdilər. Atam həmin o aristokratiyadan idi. Mənim anam cəmi dörd sinif bitirmişdi, buna baxmayaraq, farsca, latınca və kirilcə yazıb oxuyurdu. Atam isə ancaq latınla, kiril əlifbasını bilirdi, fars dilindən xəbəri yox idi. Anam sonralar mənim, digər uşaqlarının, nəvələrinin dərsləri ilə məşğul olurdu, dərsi izah edirdi.
Sonra biz şəhərbəşəhər gəzdik. Haralarda yaşamadıq ki… Mən Qarabağda doğulmuşam. Amma dəfələrlə məndən soruşublar ki, haralısan, demişəm gördüyünüz o söyüd ağacının altı mənim vətənimdir. Ermənistan deyəndə ürəyim partlayır. Ona görə ki, oralar hamısı bizim qədim torpaqlarımızdı. Böyük qardaşımla bacım Şönlü kədində, mən Xankəndində, məndən sonrakı qardaşımsa Xocalıda doğuldu. Nə bilim, hərəmiz bir düzdə dünyaya gəldik…
Mən oraları yeddinci sinifə qədər qarış-qarış gəzmişəm, amma bu günə kimi ora gedə bilmirəm. Heç kimi incitmək istəmirəm. Etnos məsələsi və etnosun mədəniyyət plastı da var axı… Biz fərqli şəhərlərə getdikcə yeni insanlar, yeni münasibətlər, yeni etnoslar gördüm. Bunlar hamısı mənim daxilimdə üst-üstə yığılaraq məni formalaşdırırdı.
Sonralar atam dedi ki, istəmirəm mənim uşaqlarım burda ermənilərin yanında böyüsünlər, yaşasınlar. İstəyirəm ki, onlar Bakıda təhsil alsınlar. Biz beş qardaş beşimiz də ali təhsil aldıq.
Valideynlərimdən öyrəndiklərim, ali təhsil, sənət və həyat təcrübəsi mənə çox şeylər öyrətdi. Mən öz sənətimə fəlsəfi tərəfdən yanaşıram, səhnəyə çıxıb artistlik eləmirəm, fəlsəfəni, fikri çatdırıram ki, nəyə görə varam, nəyə görə səhnəyə çıxıram.
– Fəxrəddin müəllim, bildiyimə görə Vaqif İbrahimoğlu Yuğ teatrında aktyorların bir çoxu ilə mübarizə aparıb. Loru dildə desək, onu çərlədənlər vardı.
– Bilmirəm xəbərim yox idi. O dövrlərdə mən artıq teatrdan getmişdim.
– Yaradıcılıq elə bir sahədir ki, fikir, düşüncə ayrılığı bəzən qaçılmaz olur…
– Bizim son zamanlar Vaqiflə danışmadığımızı bilirsən?
– Xeyr.
– İncikli getdi. Ona görə indi tez-tez yadıma düşür, hərdən Vahidə ilə də oturub danışıram, deyirəm ki, özümü bağışlaya bilmirəm. Gərək bir az çevik olaydım.
Mənim üçün düşüncə çox vacibdir, qalan şeylər heç nədir. Çünki gözümü yumub fikrə gedirəm və bu mənə yetir. Bu mənim qidam, suyum, hər şeyimdi. Düşüncələrim isə mənə əsas verirdi ki, yaradıcılığımın hüdudlarını, peşəmlə bağlı özünü ifadə imkanlarımı genişləndirim. Amma Vaqif deyirdi ki, hər şey teatrdadı, ordan kənarda heç nə yoxdu. Mən istəyirdim ki, tamaşa oynayım, insanları silkələyim.
“Şəhriyar” tamaşasında Şəhriyarı oynayanda otuz yaşım olardı, ya olmazdı. O vaxtı İran səfiri gəlib o tamaşaya baxandan sonra dedi ki, Fəxrəddin elə bil Şəhriyarın cavanlığıdır. Milli teatrın dördüncü mərtəbəsində bir künc vardı, ora mənim sevimli yerim idi. Tamaşadan, məşqdən sonra gedib orda oturur və fikirləşirdim ki, nəyi elədim, nəyi eləmədim. Səfirin baxışından sonra mən getdim o küncdə oturdum və fikrə getdim. Şəhriyar tamaşasını mən çox sevirdim. Ona görə də Vaqifin 70 illiyində istəyirdim o tamaşa səhnəyə qoyulsun.
İnsan səhnəyə çıxıb nəyisə deyirsə, o, ilk növbədə şəxsiyyət olmalıdı. “Mərasim” tamaşasında iki saat səhnədə can qoyandan sonra təzədən Almaniyaya gedib belimdəki dəmiri bərkidib gəlmişəm. Kəskin hərəkətlər səhhətimə mənfi təsir etmişdi. Amma fədailik axmaqlıq deyil. Fədailik düşüncə ilə gəlir, yaranır. Tədris teatrında da fədailik etmişdim və acından ürəyim gedib yıxılmışdım. Həkim gəlib yoxlayıb soruşmuşdu ki, neçə gündür çörək yemirsən, a bala? Demişdim iki gündü. O, da cavab vermişdi ki, heç nəyi yoxdur, təyziqi düşüb. Kasıb yaşayırdıq. Mən anamın verdiyi bir manata dörd peraşki, bir stəkan da kakao alırdım. 1978-ci ildən 81-ci ilə qədər dörd il mən bu cür nahar edirdim. Bu mənim dolanışığım idi. 68 manat qırx qəpik maaş alırdım. Həyatımı o zamanlar nəyəsə görə fəda etmirdim, mən doğurdan da bu sənəti sevirdim. Bu gün bir anlıq bu peşəni yığışdırsaq, təsəvvür edirsən, nələr baş verə bilər?
– Sizcə bütün bu yaradıcılıq eşqi, ehtirası həm də fani olduğumuzu unutmaqdan ötrü, “məndən də nə isə qalsın”, deyə bir çalışma deyil?
– Yox, əsla. Məndən heç nə qalmasın. Nə qalırsa, məndə qalsın, məndən yox. Ən böyük dərd ondadır ki, çoxları yanılır və istəyirlər ki, onlardan nə isə qalsın.
– Qalır axı.
– Nə qalacaq?
– Sənət qalacaq.
– Məndən heç nə qalmayacaq. Hər şey məndə qalacaq, yaddaşım mənimlə qalacaq. Şəki Xan sarayının qarşısına gəlib ordakı ağacı qucaqlayıb deyirdim ki, mənə bir söz de. Və yaxud da Əsgəran qalasına söykənib bir söz eşitmək istəyirdim. Nə o ağac, nə o qala heç vaxt heç nə deməyəcək. Çünki tanrı o gücü onlardan alıb. Olmaz. İnsan əgər keçmişi də, gələcəyi də bilsəydi, heç bir yaradıcılıq, proqress olmazdı. Ona görə də mənim elədiyim indi, bu saat mənə lazımdı. Əgər mən səhnəyə çıxıramsa, istədiyimi indi çatdırmalıyam. Rəssamın, bəstəkarın, yazıçının, arxitektorın bir xoşbəxtliyi var ki, onların çəkdiyi, yazdığı, qurduğu nələrsə qalacaq. Aktyordan nə qalacaq? Yalnız plyonkada olanlar. Boş şeylərdi… Bu baxımdan biz indi, bu saat sənətin ən güclü qoluyuq.
– Qalıcılıq, fanilik barədə sualımı şüuraltı olaraq nəzərdə tuturdum. Yəni insan çox vaxt özü də bilmədən qalıcılığa can atır…
– Sənin nə demək istədiyini başa düşürəm, amma şüuraltı olanlar məndən asılı deyil. Ona cavabdeh deyiləm. Əgər sənin dediyini şüurla etsəydim, indi heç olmasa sol yanağım qızarardı. Görürsən ki, zahirimdə danışdığım sözlə uyğunsuzluq təşkil edəcək hansısa dəyişikliyin əlamətləri hiss olunmur. Şüuraltı məsələlər insanın özündən asılı deyil, bu artıq tanrı tərəfindən ona qoyulan çipdir. Məni oralara aparma… Oralara getsəm, gərək ardımca qaçasan. Mənə çətin çatarsan. Çünki oralar mənim stixiyamdı. Ora aparma məni…
– Bəlkə az da olsa irəlləyək?
– Heç vaxt düşünməmişəm ki, sənətə nəyinsə naminə gəlmişəm. Heç özüm də bilmirəm nəyə görə gəlmişəm. Amma anlayıram ki, sənətdəki insan missiyam nədir. İstəmirəm indi pafosa gedib çıxım, deyim ki, mən vətəndaş kimi missiya daşıyıram və. s. Vətəndaş kimi mən yalnız torpağıma qəsd edənlərə qarşı gedərəm, canımı da verərəm.
Deyl Karneqinin gözəl bir sözü var. Deyir, insan üçün ən ağır, hətta daş daşımaqdan da ağır iş düşünməkdir. İndi, bu saat səninlə danışıram və artıq bilirəm ki, çərx fırlanır. Lakin, hələ də şübhəm var ki, bunlar barədə səninlə danışmaqda düzmü edirəm… Ona görə yox ki, nədənsə çəkinirəm, ya ehtiyat edirəm. Sadəcə qapalı olan həyatımın qapılarını indi açıram…
– Fəxrəddin müəllim, Vahidə xanım həyat yoldaşından əlavə sizin üçün nəyi ifadə edir?
– Hər bir insanın bir neçə örtülü qapısı olur. Mənim bircə qapım var ki, o qapı Vahidəyə açılır. O qapını açıb nə istədiyimi deyə bilərəm. Təsəvvür et ki, qaranlıq bir guşədir, mən sadəcə başımı o guşəyə salıb bütün ağrımı, sevincimi, sirrimi, arzularımı, hansısa hərəkət etmişəmsə onları həmin qaranlığa deyə bilirəm. Hərçənd ki, Vahidə onların hamısını bilir. Mən insani tərəfdən çox peşmanlıq çəkmişəm. Yəni elə şeylər vardı ki, eləməməliydim. Etmişəm, amma mövqeyim düz idi. Düzdür, Vahidə mənə deyir ki, sən düz etmisən, hətta insan kimi də, dost kimi də doğru etmisən. Amma mənim elədiyimi bu günə kimi məni ağrıdır. Vahidə mənim sirli ensklopediyam, kitabımdı. Onun haqqında həyatım, sevdiyim insan sözlərini demirəm. Bunu demək artıqdı. Çünki bunlar onsuz da belədi.
– O, böyük qadındır…
– O, çox böyük qadındı. Mənə çox böyük köməyi dəyib. Stress də keçirmişəm, peşədən də getmək istəmişəm. Zaman-zaman olub ki, səhnədə rolu ifa edən vaxt məndə sınmalar da baş verib. Rolun sözlərini deməmişəm, deyə bilməmişəm. Onda Mehriban Zəki mənə tərəf əyilib pıçıldayıb ki, sən mətni yaddan çıxartmısan? Gülüb ona baxmışam, tamaşadan sonra demişəm ki, mən heç nəyi unutmamışdım. Sadəcə səhnədə müəyyən məqamlar olub ki, öz-özümə sual vermişəm ki, sən burda nə edirsən, sən kimi aldadırsan? Bax, o zaman məndə ilk sınmalar yaranıb. Məni o sınmalardan çıxardan Vahidə oldu.
Sonra Ərşad gəldi. Biz getdik Milli Teatrda Ərşadın “Müsyö İbrahim xan və Quran çiçəyi” tamaşasına baxdıq. O tamaşadan sonra anladım ki, Ərşad mənə Vaqifin gəncliyini xatırladır, onda nəsə var, bu rejissor mənim adamımdı. Bundan sonra hiss etdim ki, deməli Ərşad nəyisə bacarır, nəyisə bilir. Biz onunla görüşdük, söhbət elədik. Ona dedim ki, Ərşad, mən səninlə işləmək istəyirəm. O, da mənimlə işləmək istədiyini, bunun onun üçün şərəf olduğunu bildirdi. Bu işbirliyində bircə şərtim vardı. O da bundan ibarət idi ki, mən klassik əsərdə oynamaq istəyirdim. Rus Dram Teatrına Çexova, Dostoyevskiyə görə getmişdim ki, onların əsərlərini orjinalda ifa edim. Həm də klassik əsərlərdə mənə heç nə lazım deyil. Mən artıq yorulmuşdum. Ocaqovdan sonra Ramiz Fətəliyevdən başqa elə bir rejissora rast gəlmədim ki, mənimlə işləyə bilsin. Klassik əsər də elədir ki, onu qurmaq asan deyil. Amma Ərşad rejissordu və bu onun işidir. Təxminən altı aydan sonra Ərşad dedi ki, indi klassika qurmağa hazır deyiləm. Dedim, Ərşad, axı bu necə ola bilər? Sənin qurduğun tamaşanı görmüşəm. Sən rejissorsan.
Onunla danışıqlarımız gedə-gedə mən də düşüncələrimin bir tərəfində özümü Bernard Şounun “Sezar” və ya Şeksprin “Kral Lir” pyesinə özünü hazırlayırdım. Bu mənim yaşımın və təcrübəmin tələbi idi. Xüsusilə də “Kral Lir” üçün nəzərdə tutduğum interpretasiyam da vardı. Nəhayət Ərşad qurmaq istədiyi tamaşanın adını və janrını açıqladı. Biləndə ki, o, mənimlə absurd tamaşa hazırlamaq istəyir, dedim, Ərşad, bircə absurd tamaşa barədə mənə demə. Çünki hələ Vaqifin dövründən absurd janrdan xoşum gəlmirdi. Söhbət janrın çətinliyindən getmirdi, sadəcə mən başqa bir yöndəydim. O, isə cavab verdi ki, yox, mən bu əsər üzərində dörd ildir işləyirəm, bunu qura bilərəm. Əsər Ejen İoneskonun “Mərasim” pyesi idi. Ərşad əsəri oxumağımı istədi. Vahidə onunla danışdı, dedi, Ərşad, bir neçə günə Fəxrəddin sənə zəng vuracaq. Məni həmin yola salan Vahidə oldu.
Əsəri oxuyandan sonra dedim Vahidə, bu nədir? Bu mənim istədiyimdi. Bundan sonra Ərşadla zəngləşdik, danışdıq. Ərşad dedi ki, mən hazıram, sən teatrla danış. Danışdım. Razılaşdılar.
Amma ona qədər tamaşa üzərində bir ay yarım işlədik. Böyük bir qırğınla. Ərşad dedi, budur, mən dedim, bu deyil. Axırda gəldik çıxdıq Kralın monoloquna. O zaman Ərşad partladı. Dedi, mən bir aydı o monoloqu istəyirəm. Dedim, Ərşad monoloqu istəyrisən? Cavab verdi ki, hə! Dedi, sən sxem qurursan. Ona izah etdim ki, bu mənim işimdir, mənim, Vaqifin məktəbidi, mən də hər şeyi onun üzərində qururam.
Mənim rol dəftərimi görənlər deyirlər ki, sənin dəftərin partituradı. Bir sözün qarşısına o qədər işarələr qoyuram ki, onu məndən başqa heç kim başa düşmür. Mən bunu eləməsəm, tamaşa o cür alınardımı? Alınmazdı. Heç vaxt. Çünki bu sistemdi, riyaziyyatdı.
Aktyor emosiya ilə bir dəfə, iki dəfə ifa edə bilər. Növbəti dəfə onun səsi batacaq. Tamaşaçı isə yuxulaya-yuxulaya tamaşanı izləyib sevinərək zalı tərk edəcək. O, tamaşaçı tamaşa üçün sevinməyəcək, zaldan xilas olduğu üçün sevinəcək.
İndi İoneskonun son monoloqunu ifa etsəm, burada yalnız texnikadan mükəmməl istifadə etmiş olacam. Amma səhnəyə çıxıb tamaşaçı qarşısında həmin monoloqu deyəndə tamaşaçını ovqatdan ovqatdan salmalıyam. Səhnəyə çıxıb yalnız pafosla mətni söyləmək aktyorluq deyil. Entoni Hopkins aktyorluğu gözü, matritsası ilə Cek Nikolson plastikası ilə edir. Smoktnovski isə bunu dəliliyi ilə edirdi.
– Dəlilik də lazımdır…
– Onsuz olmur. Mən özüm demədim, sən dedin. Smoktnovski onu deyirdi. O, gəlib BTD-də səhnəyə çıxanda orda dəhşətli dərəcədə güclü aktyorlar var idi. O, səhnədə danışanda, həmin güclü aktyorlar hamısı cılızlaşdılar və bir ağızdan dedilər ki, bu dəlidi, qoymur bizi oynamağa. Bu aktyorluq və peşəyə yiyələnmək idi. O, müsahibə verəndə də belə idi. Basilaşvili ilə müsahibəsindən sonra Basilaşvili demişdi ki, bu aktyor deyil, bədheybətdi, dahidi.
– “Hökmdarın taleyi” filmində aktyorlarla siz işləmisiniz. Bu zərurət idi, ya işin gedişatı belə tələb edirdi?
– Bu proses bir neçə filmdə olub. Tarixi film olduğu üçün seçdiyim aktyorların görünüşündə qədimilik olmalıydı. Bu baxımdan təsdiq etdiyimiz aktyorlar Məmməd Səfa, Günəş Əliyeva, Pərviz Məmmədrzayev bu tələblərə cavab verirdilər. Təklif elədim ki Pərvizlə Günəş İranla bağlı səhnələrdə farsca danışsınlar. Bundan sonra Azərbaycan Dillər Universitetdən fars dili müəllim tapdıq. Hər iki aktyor çox az vaxtda mətndəki sözlərini fars dilində elə mükəmməl danışdılar ki, onlara dərs deyən professor dedi ki, mənim diplomlu tələbələrim belə danışa bilmirlər. Ona dedim ki, çünki bu aktyorluqdur. Aktyor buna artıq emosional yanaşır, sənətlə yanaşır. Yəni dediyim odur, bu bir peşədir, riyaziyyatdır. Fəxrəddin ən pis filmdə belə özünə rəva bilməz ki, orda pis olsun. Qoymaram, imkan vermərəm. Köhnə filmlərdə də belə etmişəm.
Dünyada təsadüfi heç nə yoxdur, hər şey zəruridir. İncəsənət isə bütünlüklə fiziologiya və psixologiya elmi üzərində qurulub. İncəsənət qanunları riyaziyyat qədər dəqiqdir.
– Fəxrəddin müəllim, sizcə sevgi bizi xilas edir?
– Sevgi bizi xilas edir və yaşadır. Nə qədər fırlatsan da, çək-çevir etsən də, poeziya da, nəsr də, dramaturgiya da sevgi və məhəbbətin üzərində qurulub. Sevgi yaşatmaq, yaratmaq, qurmaq, davam etdirmək deməkdir.
– Sevgidən həm də təsəlli kimi istifadə edirik?
– Mən sevgi deyəndə ancaq kişi və qadın arasındakı sevgini nəzərdə tutmuram. Sevgi deyəndə, bunu ilahi anlamda nəzərdə tutub deyirəm. Günün ayı sevməsi, ayın yeri sevməsi, kainatın, bizim, ümumiyyətlə dünyanın bağlılığına olan sevgidən söhbət gedir. Adi sevgi olmur. Sevgi ilahidəndir. Qarşı tərəfin xoşbəxt olmasına, onun qurub yaratmasına, özünü tam ifadə və realizə etməsinə baxıb sevinmək də sevgidir.
– İnsan əzab çəkməyə məhkumdur. Həmişə olmasa da zaman-zaman bu məhkumiyyət özünü biruzə verir. Yaradıcı adamların əzablarının da müəyyən qaynaqları olur. Fəxrəddin Manafovun yaradıcı əzabının qaynağı nədir?
– Bu suala bir neçə yöndən cavab vermək olar. İndi yadıma salıram. 1978-ci ildə Vaqif Məhəmməd Füzulinin “Leyli və Məcnun” poeması əsasında “Məcnun” tamaşasını hazırladı. Deyəsən Pasternakın Ya Starostinin tərcüməsində idi. Dəqiq yadımda deyil. Çox heyifslənirəm ki, o dəftəri itirmişəm… O dövrlər gənc idim. Fikirləşirdim ki, dünyanın axırı yoxdu, illuziyalar və.s.
Bir ildən bir az çox olardı ki, aktyorluq peşəsini öyrənirdim. Vaqif isə birdən birə mənə belə bir mono tamaşa həvalə edir. Əsərdəki aparıcı rolların hamısını ifa edirdim. Aradan gör, nə qədər illər keçib. O tamaşadan yadıma bəzi şeylər qalıb. Orda bir beyt var:
Ya Rəbb, bəlayi-eşq ilə qıl aşina məni.
Bir dəm bəlayi-eşqdən etmə cüda məni.
Az eyləmə inayətini əhli dərddən,
Yəni çox bəlalara qıl mübtəla məni.
Bu məhəbbətin əzabı idi. Qeys Məcnun kimi bu əzabdan həzz alırdı. Yəni o, boş yerdən Məcnun olmamışdı. Ona görə də Leyli sonra onun yanına gələndə o, Leylidən imtina etdi. Çünki, o, artıq öz əzabı ilə doğmalaşmışdı, psixoloji olaraq onu qəbul etmişdi.
Amma ümumilikdə söhbət insani, bəşəri əzabdan gedirsə, inanmıram ki, biz bu suala tam cavab verə bilək. İnsan hələ başlanğıcdan ölümə məhkumdur. Mümkündürmü ki, biz bunu bilə-bilə əzab çəkməyək. Hətta şüuraltında belə əzab çəkməmək mümkün deyil. İoneskonun “Mərasim”indəki kralın dərdi də bu idi.
Bu dünyada hər şeyi anlayıram, başa düşürəm. Ancaq iki şeyi, nəyə görə dünyaya gəldiyimi, niyə dünyadan gedəcəyimi bilmirəm. Məgər bu insanın əzab çəkməsi üçün bir səbəb deyilmi? Bundan böyük səbəb olar bilər? Axı həyat gedir. Bu əzab, onun yaratdığı hiss daim bizimlədir, şüuraltımızdadır. Çünki biz xəbərsizik. Bu günə kimi milyardlarla insan bu dünyaya gəlib, gedib. Bu gəlişin və gedişin sirri isə açılmayıb. Buna görə də insanın içində özündən asılı olmayaraq həmişə əzab var. Bəlkə ona görə insan son nəfəsində elə bil nəyisə anlayır, üzündə, gözündə sevinc, “allah, anladım” deyir və gedir. Kənardakılar əlbəttə bilmək istəyirlər ki, o, gedən anladım deyəndə nəyi nəzərdə tuturdu, bəlkə ürəklərində bunun səbəbini tanrıdan da soruşurlar. Tanrı isə onlara heç nə demir. Çünki o zaman bütün mizan pozular, sehr itər. Bir dini əhvalat var. Bir gün peyğəmbərlərdən biri Allaha deyir ki, axı sən ağcaqanadı nə üçün yaratmısan? Tanrı cavab verir ki, bilirsən, neçə milyard dəfə məndən soruşublar ki, peyğəmbəri niyə yaratmısan. Bu da cavab. Yəni peyğəmbər elə bilir ki, o peyğəmbər kimi mövcud olmalıdı, amma ağcaqanad həşərat kimi yox. Yəni hər bir canlının yaranma hüququ və niyəsi yalnız tanrıya məxsusdur.
– Tanrı da sanki istedad bölgüsü edəndə insanın taleyinə, yaşadığı əzaba mütləq nəzər yetirir.
– Mən bölgünü qəbul etmirəm. İstedad hər bir insanda var. Birində bir az çox, o birində az ola bilər. Amma elə bir insan yoxdur ki, Allah ona istedad verməsin. İnsanın harda, necə parlaması artıq sonradan bəlli olur. İnsan bir şeyi anlamalıdı ki, hansı sahədə olursa, olsun, ora elmi yanaşmalıdı. Sokrat böyük filosof, istedad sahidi idi. Bu filosufluqda da güclü elm var idi. Tanrı ona kifayət qədər istedad bəxş etmişdi. Ancaq bütün bunlarla yanaşı o, həm də Allaha inanmırdı. Həmişə bu barədə ondan soruşanda deyirdi boş şeylərdi. Lakin, qəribədir ki, o, ölümə gedəndə deyib, mən ölümə gedirəm, sizlər isə burda qalırsınız. Bunun hansının yaxşı olduğunu isə yalnız tanrı bilir. Bax, bu bizim bilmədiyimizdi. Elmi isə öyrəndiklərimiz və bildiklərimizdir. Artıq biz elm vasitəsi ilə qalaktikadan kənarı da öyrənə bilirik. Yüz il bundan əvvəl aya getmək fantastik bir şey idi, adama gülərdilər. Biz nə qədər də getsək, haralara da getsək, bilmədiyimizi yenə də bilməyəcəyik. Çünki beynimizə, qəlbimizə bu haqda heç nə qoyulmayıb. Ona görə də tanrı heç vaxt mənə deməyəcək ki, bu dünyaya nə üçün gəlirəm, nə üçün gedirəm. Əgər onu desə, bütün bu reallıq, fəlsəfə dəyişəcək.
– Bəlkə burada inanc məsələsi də var. Biz özümüzü inandırmışıq ki, müəyyən şeyləri bilmək olmaz, qadağandır?
– Hər şeydə məna axtarmaq lazım deyil. Məna sənin elədiklərindi. Belə bir söz var, mənalaşdırma. Vaqif həmişə bunu deyirdi. Rasim Ocaqov da deyirdi ki, heç nəyi mənalaşdırma, sadələşdir.
– Rasim Ocaqovla iş prosesini nə təşkil edirdi? Rolun həllini daha çox siz təhlil edirdiniz, ya Rasim müəllimin özünün dominantlığı vardı?
– Çox güclü dominantlığı vardı. Amma bu ona görə deyildi ki, o, rejissor idi və ya özünü kinoda, çəkiliş meydançasında hegemon, oranın böyüyü kimi aparırdı. Yox. Çünki Rasim müəllim konsepsiyanı çox gözəl bilirdi. Hər bir kadrın şəklini çəkirdi və titrindən tutmuş mizanlarına kimi hər şey o konsepsiyanın tərkibində idi. Əgər aktyor o konsepsiyanın çərçivəsində nə isə təklif edirdisə, onu dəqiqliyi ilə çatdıra bilirdisə, heç bir dominantlıq göstərmirdi. Yox əgər aktyor onun konsepsiyasından kənara çıxırdısa, Rasim müəllim deyirdi, bağışla, belə mümkün deyil. Dünya dağılsa da, imkan verməzdi. Onunla iki filmdə mübahisəmiz oldu. Bunlardan birincisi “Park” filmində baş verdi. İlk dəfə idi ki, Rasim Ocaqovla işləyirdim. Sankt Peterburqda şəhərdən kənarda, meşəliyin içində Lenfilmin filialı vardı. Film orda çəkilirdi. Filmdə belə bir səhnə var ki, mənim qəhrəmanım yuxudan ayılır və Vika ilə danışır. Orda adi, sadə bir mizanı Rasim müəllim mənə başa salanda, etiraz etdim. Dedim ki, yox, başqa cür olmalıdı. Digər tərəfdən isə Ocaqovun filminə çəkildiyim üçün də xoşbəxtəm. Buna baxmayaraq məhz həmin mizanda Rasim müəllimlə mübahisə etdim. Ocaqov mənim bu hərəkətimdən çaşdı. Orda isə Aleksandr Kalyaqin, Qalina Polskix, Qalina Belyayeva var. Qalina Belyayeva onda gənc idi, amma “Park” filmindən əvvəl “Mənim sevimli və zərif heyvanım” filminə çəkilmişdi. Bu aktyorlar da məətəl qalmışdılar ki, bu cavan oğlan nə etməyə çalışır. Mən isə həmin filmdən əvvəl “İşgüzar səfər” filminə çəkilmişdim. Aradan iki il keçmişdi, işsiz-gücsüz, boynubükük qalmışdım. Ona görə hamı təəccüb içində baxırdı ki, niyə rejissorla kəllə-kəlləyə gəlmişəm. Digər tərəfdən də hələ filmin çox az hissəsi çəkilib. Bu cür mübahisə baş versə də, verməsə də Ocaqov məni hər an çəkilişdən uzaqlaşdıra bilər.
Rasim müəllim çox hirsləndi, fasilə deyib getdi Kalyaginlə şahmat oynamağa. Mən də çox əsəbləşmişəm, amma bir tərəfdən də ürəyimdə özümü məzəmmət edirəm ki, ağlını yığ başına, bu Rasim Ocaqovdu, onun “Yaşıl qapı”, “İstintaq”, “Ad günü” kimi filmləri var. Başqa otağa keçib telefonla Bakıya teatra zəng vurdum, Vaqifi çağırtdırdım. Vaqif dəstəyi götürən kimi qəzəblə ilk sözü belə oldu: Orda nə isə eləmisən? Vaqif yenə deyirəm, dahi idi. O, biləndə ki, zəng vuran mənəm dərhal anlamışdı ki, çəkiliş zamanı ona zəng vurmuşamsa, deməli nə isə baş verib. Onunla telefonla danışdıq. Təbii ki, məni necə lazımdır tənbeh elədi və çəkilişə qayıtmağı məsləhət gördü. Mən geri qayıdıb Rasim müəllimdən üzr istədim.
– Növbəti mübahisə isə “Otel otağı” filmində baş verir?
– Elədir. Rasim Ocaqov bu filmi çəkməyə hazırlaşanda mən Slovekiyada Maratın, qardaşımın yanında idim. Xəbər gəldi ki, Rasim Ocaqov zəng vurub. Rasim müəllim qardaşımla hal-əhval tutandan sonra dedi ki, bəs mənə yeni filmin çəkilişlərinə başlamaq üçün mənə Fəxrəddin lazımdır. Qardaşım ondan soruşdu ki, Fəxrəddin sizə nə vaxta lazımdır. Rasim müəllim xırda bir pauzadan sonra cavab verdi ki dünəndən… Marat dedi ki, Fəxrəddin dünəndən sizin yanınıza gəlir. Bakıya gəldim.
Bu barədə Vahidəyə tez-tez deyirəm. İndi də deyim. Bizim evdə Rasim müəllimin portreti var. O portreti əlli dəfə də görəndə səslə olmasa da, fikrimdə ondan üzr istəyirəm. Deyirəm ki, Rasim müəllim, əgər sizi hardasa əsəbləşdirmişəmsə, sizi dinləməyib özünüzdən çıxarmışamsa, deməli mən sizi bizi tərk edib getməyə yaxınlaşdırmışam. Bu tərk edişdə mənim də günahım var. Buna görə dönə-dönə sizdən üzr istəyirəm. Gənc idim, anlamırdım…
İnsan qəribə və unutqan məxluqdur. Qardaşımın yanında olanda artıq altı, yeddi ildi ki, filmə çəkilmirdim, unutmuşdum hər şeyi. Peşə isə elə bir şeydir ki, gərək mütəmadi məşğul olasan. Ona görə də Rasim müəllim məni çağıranda Bakıya uça-uça gəldim. Hətta Marat da gülə-gülə mənə baxıb dedi ki, nə tez məni atıb getdin? Ona dedim ki, gedim filmə çəkilim, yenə yanına qayıdacam. Filmin büdcəsi az olduğundan Marat dedi ki, Fəxrəddinin gediş, gəliş və orda yaşamaq xərclərinin hamısını öz öhdəmə götürürəm. Bu mənim üçün də Marat tərəfindən böyük hədiyyə idi. Çünki üstündən bu qədər vaxt keçəndən sonra Rasim müəllim məni çağırmışdısa, deməli mən lazım idim. Amma yenə deyirəm ki, bir balaca təkəbbürlü idim. Yaxşı yaşayırdım, geyinirdim, gəzirdim. Xasiyyətim bir balaca dəyişmişdi.
– Bəzən şərait özü də nələrisə diqtə edir.
– Əlbəttə. Oradakı münasibətlər, qanunlar, insanların bir-biri ilə ünsiyyəti təsirsiz, diqtəsiz ötüşə bilməzdi. Adam özü bu qaydalara riayət etdikcə, alışmağa da başlayır. Beləliklə gəldim, çəkilişlər başladı. Filmdə universitetin qapısında sadə bir səhnə çəkilirdi. Bu səhnədə Vaqif İbrahimoğlu da çəkilirdi. Mən də universitetin qarşısında siqaret çəkə-çəkə onu gözləyirdim. Vaqib mənə yaxınlaşanda, siqaretin kötüyünü atıb, ayağa qalxmalıydım. Rasim müəllim mənə izah etdi ki, siqaretin kötüyünü dalğın, fikirli formada atım. Razılaşmadım, nə fərqi var dedim. Mübahisə yarandı, çox pis əsəbləşdi. Onda bir anlıq sarsıldım, ayıldım və öz-özümə dedim ki, Fəxrəddin, axı sən kimsən ki, bu boyda insanı belə hala çatdırırsan? Ondan sonra bilmədim onu qucaqlayım, ya üzr istəyim ki, könlünü ala bilim. Onu qucaqladım, dedim, Rasim müəllim, qurban olum, hər şey qaydasındadı. Və dərhal da çəkilişə başladıq. O, kənara çəkilib motor dedi. Mübahisədən əvvəl necə demişdisə, elə də elədim. Üstündən bir müddət keçəndən sonra filmə baxanda anladım ki, o, haqlı olub. Həmin əhvalatdan mənə yadigar həmin gün onunla çəkdirdiyim, ən çox sevdiyim foto qaldı.
– Rasim müəllimlə son görüşünüz nə zaman oldu?
– Yeni filmin çəkilişlərinə başlamaq istəyirdi. Kinoittifaqda rastlaşdıq. Məni saxladı, dedi ki, ssenari hazırdı, çəkilişlərə başlayacam. Sən orda baş rollardan birini ifa edəcəksən və bu mənim şah əsərim olacaq. Biz sağollaşdıq. O, getdi, amma mənə elə gəldi ki, Rasim müəllim sanki ürəyində deyir, səhhətim imkan versə…
– “Mərasim” tamaşasından sonra Ərşad Ələkbərovun müsahibəsində bir fikirlə rastlaşdım. O, deyirdi ki, tamaşanın məşqləri zamanı Mehriban Zəki və Fəxrəddin Manafov arasında dərin, ruhi bağlılıq hiss etdim. Sizcə tərəf müqabili məsələsində bu ruhi bağlılıq və enerji mübadiləsi tamaşalarda həll edici rol oynayır, ya hər şey peşəkarlığa bağlıdır?
– Gözəl sualdı. Böyük məmnuniyyətlə cavab verərəm. İlk növbədə sən dedin ki, bu fikri Ərşad deyib. Ərşad isə tamaşanın rejissorudu. Təbii ki, rejissorun prosesi belə sezməsi, görməsi mütləqdir. Çünki mən bu tamaşaya başlayanda ona dedim ki, Ərşad, mən təkəm. Mənim məktəbimin, yəni Vaqif məktəbinin bir nümayəndəsi burda mənimlə tərəf müqabili olmalıdır. Bu adam isə Mehriban Zəki olmalıdır. Və tamaşadakı kraliça da eyni ilə mənim düşündüyüm kimidir. Əgər sən bunu etsən, yəni Mehribanı mənim tərəf müqabilim olan kraliça roluna dəvət etsən, bu mənim üçün böyük dayaq olar. Razılaşdı, dedi, çağıraq, baxaq, məni qane etsə, niyə də olmasın. Sənə deyim ki, o, çox tərs adamdı. Amma bu tərslik peşəkarlıqdan irəli gəlirdi. Mənim isə bir ümidim vardı ki, “Müsyö İbrahim xan və Quran çiçəkləri” tamaşasında Mehriban da vardı. Ona görə də ümid edirdim ki, Ərşad yox deməz.
Bir məqamı da vurğulayım ki, Mehribanla yaradıcı işə başlayanda bizim aramızda şəxsi münasibətə aid sən, mən söhbəti yox, işimizə, peşəyə aid olan söhbət ola bilərdi. Biz artıq qapını bir-birimizə açanda döymədən aça bilərik. Çünki bir məktəbin nümayəndəsiyik. Bu baxımdan Ərşada bu təklifi elədim. O, da Mehribanı çağırdı, söhbət elədi, dedi, onu çox istəyirəm, mənimlə də bir tamaşada işləyib. Böyük məmnuniyyətlə onu tamaşaya dəvət edirəm. Yalnız teatr razılıq versin. Çünki Mehriban başqa teatrın aktrisasıdı. Sağ olsun Ədalət müəllim və teatrın baş rejissoru da razılıq verdilər. Beləliklə tamaşaya başladıq. Sənin sualına, ruh məsələsinə gəldikdə isə deyə bilərəm ki, məktəb eyni şeydi. Məktəb Vaqifin məktəbidi. Ona görə də biz bir-birimizin dilini başa düşürük. Mən öz rolumu quranda bilirdim ki, hər ikimizin ifası bir-birindən keçməlidi. Çünki tamaşa Mehribanla başlayıb, onunla da bitirdi. İndi tam məsuliyyətlə deyirəm ki, əvvəlcə mən qorxurdum ki, səhnəyə tək çıxacam, ifa mənim öz xəttimlə qurulacaq. Burada Mehriban mənə çox lazım idi. Əgər həmin an Mehriban olmasaydı, başqa tələbəsi olsaydı, onunla işləyəcəkdim. Amma böyük təəssüflə deyirəm ki, Vaqifin tələbələrindən onun davamçısı kimi qalan bircə Mehribandı. Başqasını bilmirəm, tanımıram. Ona görə o, mənə lazım idi. Mehriban isə bu işin öhdəsindən çox yaxşı gəldi. Ərşadın dediyi ruh bağlılığı da ondan yaranırdı ki, biz Vaqifin metodologiyasına o qədər dəqiq riayət edir, bir dildə danışırdıq ki, Ərşad bunu ruhi bağlılıq kimi qəbul edib. O metadologiya ilə işləyəndə ruhi bağlılıq da yaranır.
– Müsahibədən əvvəl dediniz ki, ov ovlamağı, balıq tutmağı xoşlayırsınız. Kişilərin ov sevgisini qadınlar anlamırlar, hətta bəzən bu onlarda təəccüb doğurur.
– Təəccüb doğurar. Qadınlar ov söhbətlərini o qədər də anlamazlar. Əgər arxetipə gedib çıxsaq, kişilərin ilk peşəsi ovçuluq olub. Qadının peşəsi dünyaya uşaq gətirmək, evdarlıqla məşğul olmaq olub, kişininki isə ov. Hərçənd bunu da tam bilmək olmaz. Bəlkə lap qədimlərdə qadınlar da ov ovlayıblar. Amma kişinin genetikasında ovçuluq olub, hətta qadına özünü sevdirmək də bu peşədən gəlir. Mən uzun müddətdir ki, ov tüfəngimi bir kənara qoymuşam. Çünki bir dəfə ov vurdum və başa düşdüm ki, mənim diri, canlı varlığı öldürməyə heç bir haqqım yoxdur. Bu barədə danışmaq istəmirəm, emosional hislər keçirirəm. Vurduğum heyvanın çırpıntılarını hələ də unuda bilmirəm. Ona görə də o əhvalatdan sonra tüfəngi yerə qoydum. Amma balıq dilsiz-ağızsızdı. Ona görə də hələ balıq ovuna getməyi xoşlayıram.
– Sizə həm də Fərhad deyə müraciət edirlər. Adın yaranma tarixi maraqlıdır…
– 16 yaşımda aktyor evinə işə düzəldim. O zaman orda direktor müavini Sərxan müəllim vardı. Yanılmıramsa, soyadı Mustafayev idi. O, bir gün dedi ki, Fəxrəddin əvəzinə sənə Fərhad deyəcəm. Dedim, necə istəyirsiniz elə də deyin. Ondan sonra adım elə Fərhad qaldı. Hətta bir neçə filmin titrlərində də Fərhad gedib. Amma əlbəttə ki, əsl adım, dayım tərəfindən mənə verilən ad Fəxrəddindi. O dövrdə münasibətlərdəki danışıq dili qısa olanda daha rahat olurdu. Çünki hamımız rusdilli idik. Rasim müəllim də mənə Farxadik deyirdi. İndi nədənsə istəyirəm ki, məni Fəxrəddin deyə çağırsınlar.
– Son illər fikirlərinizi mətnlə, yazı ilə çatdırmağa çalışırsınız. Ədəbiyyata, sözə bu meyillilik nədən qaynaqlanır? Bu ifa ilə çatdıra bilmədiklərinizi mətnlə çatdırmaq istəyidir, ya daxili tələbat?
– Yox, fikrimi ifa ilə çatdıra biməməyim mümkün deyil. Mən aktyorluqla da bunu ifadə edirəm. Fikir vermisənsə, yazımı da sonradan ifa edirəm, oxuyuram. Bunun başqa səbəbi var. Tək indi yox, otuz il əvvəldən də yazmağı çox xoşlayıram. Sadəcə olaraq o zaman yazdıqlarımı bir dolaba atırdım. Onları heç vaxt üzə çıxarmamışam, çünki hərə öz peşəsi ilə məşğul olmalıdır. Mənim peşəm isə aktyorluqdu. Nəyə görə indi, son zamanlar yazıram sualına gəlincə isə deyim ki, yazmaq üçün zaman indi daha çoxdu. Həm də yazı düşünməyin başqa bir formasıdır. Sadəcə yazı zamanı yazdığımı pozub yenidən yaza, düzəliş edə bilərəm. Ona görə yazıram ki, həm ən azından mənim yazdıqlarım oxunsun, həm də mənim tərəfimdən, aktyorluq tərəfindən deyilə də bilsin. Çünki yazının təsiri başqadır. Tutalım, biz oxuduğumuz əsərlər əsasında bir müddət sonra filmlər çəkilir. Hər dəfə bu barədə kiminləsə söhbət edəndə deyirlər ki, kitab daha güclüdür, nəinki film. Burda həqiqət var. Əsəri oxuyan hər kəs əsəri öz baxışı, dünyagörüşü ilə qəbul edir. Ola bilsin ki, yazdıqlarımda öz düşüncəmi, bacarığımı təqdim edirəm, amma onları oxuyan özü necədirsə, mətni elə də qəbul edir.
– Fuad Poladov teatrdan gedəndə, teatrın qarşısında onu gözləyən pərəstişkarlarına dedi ki, hər şey yaxşı olacaq. Dedi və getdi. Siz də “Mərasim” kimi böyük və əziyyətli tamaşadan sonra teatrdan getdiniz. Getmək isə bütün hallarda ağrılı prosesdi. Bu gedişin sizin yaradcılığınıza nə kimi təsiri oldu?
– Aydındı. Mən sadəcə məkan olaraq yerimi tərk etdim. Ümumilikdə isə heç nə əbədi deyil, hər şey müvəqqətidir. Amma mən sənətimi, peşəmi dəyişməmişəm. Peşəm, bacarığım, düşüncələrim, istəyim hamısı mənimlədir. Gələcəkdə nə iş görəcəmsə, onunla bağlı planlarımda mənimlədir. Son zamanlar özüm üçün Ərşadı kəşf etmişəm və onunla artıq bizim planlarımız da var. Yəqin ki, bu pandemiya problemləri aradan qalxandan sonra biz o işləri yerinə yetirəcəyik. Bu işləri görərkən bizim təqdim edəcəklərimiz maraqlıdır, məkan yox. Məkan vacib deyil. Qarşıda görüləsi işlərim hələ çoxdur.
– Ümumiyyətlə məkan axtarışında olmusunuz?
– Ətrafına nəzər sal, gör hər tərəf nə qədər gözəldi. İndi biz fiziki olmasa da, xəyalən, fikrən bu gözəlliklər olmayan məkana getsək və mən orada özümə bir gözəllik tapa bilməsəm, deməli bir yaradıcı insan kimi ölmüşəm. Ancaq səni inandırıram ki, orda da bu gözəlliyi tapacam. Yəni məkanın fərqi yoxdu. Fərq insanın daxilində və fikrindədi. O fikir insanda varsa, o, hər bir məkana uyğunlaşa bilər. Mən teatrdan gedəndə də bunu hadisəyə çevirmək fikrində deyildim. Belə şeylərdən uzağam. Sadəcə bir şeyin peşindəydim ki, verdiklərimin əvəzində mənə şərait yaradılsın. İndi ora, o mövzuya qayıtmaq istəmirəm. İndi elə bir ərəfədəyəm ki, bir həftədən sonra mənim 65 yaşım tamam olur. Bu ərəfədə yadıma İtaliya rejissoru Paolo Sorrentinonun “Möhtəşəm gözəllik” filmi düşdü. Filmin baş qəhrəmanı da qəribədir ki, 65 yaşındadı. O, filmdə belə bir fikir işlədir ki, mənim 65 yaşım var, vaxtım çox azdı. Buna görə də boş-boş şeylərə vaxt itirmək istəmirəm. Mən də eyni ilə o qəhrəman kimi boş şeylərə vaxt itirmək istəmirəm. Düşünürəm ki, çox sevdiyim insan, şəxsiyyət, sənətkar Fuad Poladov da teatra məhz bu baxımdan yanaşırdı. Məkan onun üçün vacib deyildi. O, istədiyi teatrda çıxış edə bilirdi. Fuadın məkana yox, məkanın Fuada ehtiyacı var idi. Mənim üçün də məkanın fərqi yoxdu. Qarşıya qoyulan məqsəd, fikir vacibdi. Düşünürəm ki, bu baxımdan Fuad deyirdi ki, hər şey yaxşı olacaq.
– Uşaqlıq insanın vətənidir deyirlər. Çox-çox uzaqlarda qalan bu vətən sizə nə deyir?
– O, həmişə mənimlədir. Mən gözümü yumub yuxu görürəm. Bu yuxuda özümü hər bir zamanda görə bilirəm. Uşaqlığımı, yeniyetməliyimi, orta yaş dövrümü də bu yuxularda görə bilirəm. Amma qəribədir ki, bu yaşımı yuxuda görmürəm. Nə gözəl ki, görmürəm. Çünki görsəm, artıq yekun olar. Bu fikirlə yeni heç nə icad etmirəm. Kimdən soruşsan ki, ruhunun neçə yaşı var. Hər bir insan özünü neçə yaşda hiss edirsə, elə yaşda olur. Mən də ruhumu çox gənc hiss edirəm.
– Deyəsən, elə sona qədər insanın qəlbi gənclikdəki kimi döyünür…
– Onu deyə bilmərəm. Bəzən elə bir gənclə rastlaşmışam ki, otuz yaşı olub, amma yetmiş yaşlı insana bənzəyib. Deməli, o adamın ruhu artıq ölüb. Vacib olan ruhdu, fizika yox. Ona görə söhbətimizin əvvəlində dedim ki, vacib olan fikirdi. Hər halda özümdən deyirəm. Mən dünyamı dəyişəndə yaddaşım, fikirlərim mənimlə qalacaq. Ruhum harda olacaqsa, yaddaşım, fikirlərim də orda olacaq.
– Tarkovski 1981-ci ildə verdiyi müsahibələrin birində deyirdi ki, Fassbinderin filmlərini anlayıb, qəbul etmək bütünlüklə fərqli mənəviyyat tələb edir. Bu baxımdan bu gün çəkilən filmlər sizə nə deyir və yaxud da siz onların haqqında nə deyə bilərsiniz?
– Tarkovskinin xeyli fikirləri olub. Onun bir sitatını da demək istəyirəm. O, deyirdi ki, yaradıcılıqda ən vacib olan ruhdu. Ruh varsa, yaradıcılıq olacaq. Mən isə film çəkəndə heç vaxt süjet barədə düşünmürəm. O bu barədə haqlıydı. Elə götürək “Stalker” filmini. Yadıma gəlir ki, Vaqiflə yalan olmasın bəlkə də on yeddi dəfə gedib o filmə baxmışıq. O filmdə simvolika daha çoxdur. Ümumilikdə götürəndə, həmin filmdə süjet çox sadədir. İnsanlar xoşbəxtlik ardınca gedirlər. Bununla da süjet bitir. Tarkovski isə simvollarla ruhun öndə olmasının vacib olduğunu üzə çıxartmışdı. O vaxtı mən gənc idim. Filmdə, xüsusilə də sonda Kaydanoskinin ifasını görəndən sonra öz-özümə dedim ki, o, bundan sonra heç bir filmə çəkilməsə də olar. Amma sonra fikirləşirsən ki, yox, filmlərə nə qədər çox çəkilsən, bir o qədər yaxşıdı. Filmin sonunda Kaydanovski Alisa Freyndlixə baxıb ağlaya-ağlaya deyir ki, onlar məni başa düşmürlər, anlamırlar. Onun fəryadı əslində Andreyin fəryadı idi. Bu fəryad həm də Andreyin atasın Arseninin bütün şeirlərində, misralarında var. Mən Arsenini çox sevirəm. Adətən deyirlər ki, mərmi bir yerə iki dəfə düşmür. Yəni dahinin törəməsi bir o qədər də güclü olmur. Amma onlar ikisi də dahi idi.
– Ancaq ata oğul kimi münasibətləri gərgin olub.
– Bunun mənə dəxli yoxdur. Əgər Arsen olmasaydı, Andrey eyni fəlsəfəyləmi davam edərdi? Sadəcə o, ailəsini atıb, gedib başqa qadınla ailə qurub. Bunun isə yaradıcılığa adiyyatı yoxdu.
– Müəyyən zədələr var ki, onlar insanı həm də inkişaf etdirir.
– Olur. Uşaqlıqda olan zədə insanın həyatının sonuna qədər onu müşahidə edir. Amma nə gözəl ki, Andreyin yaşadığı zədə onu sənətkar kimi bəşəriyyətə bəxş edib. Kaş ki, belə zədələrdən çox olaydı. Onda bəşəriyyət də xoşbəxt olardı. Arsenin şeirlərindəki fikirlər mənim fəlsəfəmdi. Təsəvvür edə bilməzsən ki, onu, Çexovu, Şekspiri, Dostoyevskini, Turgenevi, Puşkini, Lermantovu oxuduqca nə qədər qidalanıram. Bunun da ancaq bir səbəbi var, o da ruhdu. Ruh varsa, yaradıcılıq da olacaq. Yaşayıb, yaradacaqsan. Ruh ölən gün isə insan insanlıqdan çıxır. Ruhun yoxdursa, deməli bitdin, batdın, məhv oldun.
– Tarkovski həm də deyirdi ki, qadının mahiyyəti eşq uğrunda boyun əymək və alçalmaqdı.
– Tarkovski dahi idi. Və əgər dahi nə isə deyirsə, sən onu necə inkar edə bilərsən. Mən necə Tarkovskinin dediyi fikri inkar edə bilərəm. Mən qəbul edə və ya etməyə bilərəm, amma inkar edə bilmərəm. Amma yenə söhbətimizin əvvəlinə qayıdıb sənin yadına salmaq istəyirəm ki, yalnız sevgi üzərində qurulan ailədə, sevgidən dünyaya gələnlər güclü və yaradıcı adam olurlar. Andreyin valideynləri ayrılmışdılar, amma kim deyə bilərdi ki, onlar evlənəndə bir-birlərini sevməyiblər. Seviblər. Və ona görə də Andrey dünyaya gəlib. Tarkovski mənim günahımdan keçsin, mənə qalsa, imkanım daxilində olsaydı, qadınları taxtda əyləşdirərdim. Onlara heç bir əziyyət verməzdim. Həyatın isə öz qanunları, reallıqları var.
– Bu yaxınlarda Nizaminin “İsgəndərnamə” əsərini oxuyurdum. Orda Dara ilə İsgəndərin müharibəsi Daranın məğlubiyyəti ilə başa çatır. İsgəndər Daranı öldürənləri öldürür və düşmən olsa da, bir hökmdarın ölümündən sarsılır. Bu barədə bir ədəbiyyat dostumla danışanda, müasir dövrdən gileylənəndə o, mənə dedi ki, indi orta əsrlər deyil.
Fəxrəddin müəllim, indi heç XX əsrdə deyil. Kubrik “Kosmik Odissey” filmində bu günkü insanın bilgisayara məğlubiyyətini peyğəmbərcəsinə hiss etmişdi. İndiki smartfon, bilgisayar, internet əsrində gələcək sizə necə görsənir?
– İndi mənə verilən zaman elədir ki, inanmıram gələcək dövrü çox görə bilim. Lakin müəyyən şeylərə özümü hazırlamışam, ona görə də normal qəbul edirəm. Sənə indi orta əsrlər deyil deyən o adamla da razıyam. Bizə məlum olan tarixdən, yəni ibtidai icma dövründən ta bu günə qədər nəzər salsaq, gəlib inkişafa çıxacayıq. Nəzərinə çatdırım ki, sən elm adamı ilə yox, aktyorla danışırsan. Çünki belə getsə, bizim söhbətimiz kosmosa qədər gedib çıxacaq. Amma eybi yox, gedək. İmkanım daxilində fikirlərimi bildirməyə, ifadə etməyə çalışacam. Uzun-uzun əsrlər keçəndən sonra insan oda, barıta keçdi. Barıt çıxandan sonra böyük sürət dövrü başlandı. Radiodan sonra bu sürət daha da gücləndi. İndi mən əlimdəki telefonun funksiyalarına cavab verməyi çatdıra bilmirəm. Bir də görürsən ki, qarşında oturan beş yaşlı uşaq əlində tutduğu planşetdə elə qəliz əməliyyatlar edir ki, təəccüblənməyə bilmirsən. Öz-özümə fikirləşirəm ki, beş yaşım olanda, “vilka”nı elektrik cərəyanına qoşa bilmirdim, qorxardım. Nəinki qorxmaq, həm də elə bilirdim ki, “vilka”nı ora sancmaqla, radiodan, televizordan səsin gəlməsi, ütünün isinməsi çox böyük icaddır. Bu insandan asılı inkişaf deyil. İnsanı inkişaf elətdirirlər. Bunlar kimlərdi, bilmirəm. Şəxsən mənə elə gəlir ki, biz insan olaraq artıq gecikirk. Ona görə də son yüz ildə insanın inkişafı çox sürətlidir ki, bunun heç bir düşüncəyə sığmaması da normaldı.
Almaniyada hərbi xidmətdə olanda ordan evimizə məktublar yazardım. Məktubların hamısının girişi belə başlayırdı. Əziz və hörmətli atam, anam. Bu sözlərin ardınca başlanırdı hal-əhval tutmaq, baş verənlərdən xəbər almaq və.s. O zaman tək mən yox, hər kəs məktuba belə başlayırdı, bu mütləq idi. Amma indi kompüter, internet və telafonla hər şey ani həll olunur. Üstəlik sözlə də yox, smayliklərlə. Beş müxtəlif smaylik qoyulursa, bu artıq bir cümləni ifadə edir.
– Amma alimlər deyirlər ki, yazın, yazı vərdişinizi itirməyin.
– Alimlərin yazdığı ilə mən də tanışam. Çox kəskin də olsa, deməliyəm ki, zaman keçdikcə insan öz mövqeylərini düşüncəni, zəkanı, ağılı əldən verir. Biz məhdudlaşırıq. Biz hər şeyi düymə ilə həll edirik. Yenə qayıdırıq Karneqinin fikrinə ki, insan üçün daş daşımaq, düşünməkdən daha rahatdı. İnsanın bu qədər sürətlə inkişaf etməsinə səbəb onun eqosudur. İnsan eqoizminin önündə duran isə mübarizədir.
– Son sualımı vermək istəyirəm. Vaqif İbrahimoğluna nə üçün təşəkkür etmək istərdiniz?
– Mənim iki müəllimim olub. Vaqif İbrahimoğlu və Rasim Ocaqov. Onların ikisi də ruhla bağlı adamlar idilər. Onların ruhlarının mənim ruhumu duyduqlarına görə onlara təşəkkür edirəm. Qalan şeyləri ya bacarıb öyrənirsən, ya da əksinə. Amma ruhun duyulması və qəbul edilməsi çox böyük şeydir. İndiyə qədər təəccüb edirəm ki, necə oldu ki, onların ruhu məni gördü. Mən sadəcə kinomexannik idim. Amma onların ruhu məni özlərinə tərəf çəkdi. Və onlar mənə inandılar. Buna görə hər zaman, indi də müəllimlərimə təşəkkür edirəm. Ruhların doğmalığı, bağlılığı insanlarda nələrisə qoyub gedir. Vaqifin də, Rasim müəllimin də ruhu məndə qaldı. Bizdən, o ruhlardan da kiminsə yaddaşında nələrsə qalacaq.
– Bayaq səmadakı təyyarənin ardınca iki dəfə çevrilib baxdınız…
– Təyyarənin səsini xoşlayıram. Ümumiyyətlə təyyarə mənim üçün möcüzədir. Möcüzəyə baxıram. İnsan anlamadığı nəyəsə möcüzə deyir. Əlbəttə bilirəm, o təyyarədi, içərisində mühərrik var. Amma yenə də bu mənim üçün möcüzədir, elə həyatın özü kimi..
Samirə Əşrəf
