Çoxdan görüşmədiyim yazar dostlardan birini təsadüfən məclislərin birində görəndə, salamsız-kəlamsız, ilk sorüşduğum söz bu oldu:
– Təxəllüsün qalırmı, istəyən var, satmırsan?
Elə bu sualı təzəcə vermişdim ki, ağlımda təxəllüs biznesinə girişmək qənaəti hasil oldu: özü də Uruset bazarına ixrac. Vaxt itirmədən həmin dosta təklif etdim ki, təxəllüsündən nə qədər sata bilərsə satsın, bir tır alıb Rusiyaya göndərmək istəyirəm. Bəri başdan xəbərdar da elədim ki, baha qiymət “oxuyub” siftəmi korlamasın. Fikirləşdim ki, Rusiya bazarlarında Azərbaycan mallarına tələbat olduğu kimi, urusetin sənət mühitində , valideyinlərin öz övladlarına ad-soyad secimində, sevgililərin bayramlarında, ad günlərində bu məhsula da hədiyyə qismində tələbat ola bilər. Masanın ətrafında oturan dostlardan biri bu biznesə onu da qoşmağımı xahiş edərək bildirdi ki, nə qədər təxəllüs lazimdirsa, maşınlara yükləyib göndərə bilər. Dərhal razılıq verdım və xeyli maraqlı təkliflərlə çıxış edərək söz verdi ki, yaxın zamanlarda bır tır yükü hazırlayıb göndərəcək. Elə oradaca qollarını çirməyib təxəllüslü bəxtəvər tanışlarına zəng vurmağa başladı. Onlardan bırı satmadığını, amma saatı 20 manatdan icarəyə verə biləcəyini dedi. Digəri isə təxəllüsünün rominqə çıxışı olmadığı üçün “xaricdə işləmir” bəhanəsiylə satmaqdan boyun qaçırdı. Təzə şərikimin ilk bazarlığı baş tutmasa da, məni inandırdı ki, ayda neçə tır təxəllüs istəsəm, göndərə biləcək.
Doğrudan da, bir neçə gündən sonra bir tır təxəllüs yükünü hazırlayıb göndərdi. Amma bu partiyadan ziyana düşdüm: bir səbəbi sənədlərdən çatışmayanı olduğu üçün Rusiya gömrüyünün rüşvət istəməyi idisə , digər səbəbi təxəllüslərin keyfiyyətsiz olmasydı. Mən mal göndərən dostumuza çatışmayan sənədlərdən əqli mülkiyyət sertifikatının gələn partiyada qaydasında olmasını tapşırdım və bazarın tələbatını bilmək üçün coxsaylı təxəllüs çeşidlərinin vacibliyini bildirdim.
Qısa müddətdən sonra gələn ikinci tır 6-7 adda təxəllüslə ağzına qədər doluydu. Düzdür, bu təxəllüslərin bəzilərini bəyənməsəm də, o birilərinin gözunə qatıb, bir yerdən verdım getdi.
Beləliklə, bazarın tələbatını yavaş-yavaş öyrənməyə, həm də alıcıların zövqünü formalaşdırmaq üçün hec bir titulu olmayan, nadir hallarda çap olunan, hec bir kitaba müəlliflik imzası atmayan yazarların yeni-yeni təxəllüslərini təbliğ eləməyə başladım. Taninmayan, məşhur olmayan təxəllüsləri buradan ucuz alib orada baha satmaqla coxlu pul qazanmaq istəyirdim.
Təxəllüs ticarətinin də özünəməxsus çətinlikləri varmış. Çox vaxt satılmayan təxəllüsləri yer tutmasın deyə yaxşı təxəllüslərin üstündə hədiyyə verib canımızı qurtarmağa calışırdıq.
Bazar qanunları oz sözünü bu sahədə də deyır. Məsələn, müştəri qıtlığı, vaxtı kecmış, istifadəyə yararsız, qüsurlu, görünüşü yaxşı içi xarab, qurumuş, çürümüş təxəllüslərin anbarda yığılıb qalması adamı bezdirir.
Birdən görürsən ki, oturduğun yerdə hansısa müştəri girdi içəri. Nə vaxtsa aldığı təxəllüsü əlinə alıb qaytarmağa gətirib: “Bu nədir, satmısan, ayıb deyıl? Apardım evə, içindən qurd çıxdı”. Nə qədər başa salmağa çalışırsan ki, vallah-billah, bunun sortu belədir – elə tumurcuqlayan kimi ağacdaca qurdlanır, inanmır ki, inanmır.
Başqa bıri isə aldığı təxəllüsü qoltuğuna vurub gətirir ki, evə çatmamış əridi. Ha izah edirsən ki, bunun tərkibi belədir, əriməyə meyillidir… nə faydası?!
Biri də o boyda təxəllüsü çantasına basaraq gətirib ki, oxucularımın ağız dadına uygun deyil, dəyiş bunu, başqasını ver. Hirslənib ona da deyirsən ki, a yoldaş, sənin oxucun oxucudur, bizimki yox? Neçə illərdir bizim oxucular bu imzani yeyirlər, ölməyiblər ki? Apar yedizdir ,qorxma ölməzlər.
Ya da qar kimi ağ, gözəl bir rus qadını – qara üzüm yesə, boğazında görünər – təxəllüsü qaytarıb deyir: “Sevgilim mənə hədiyyə alıb, amma özünü yaxşı aparmır, güvənli deyil bu məhsul”. Təskinlik verib deyirəm: “Narahat olma, bu mal elə oralarda da özünü belə aparır”.
Ya da “axşambazarı” gələn müştəri ucuz təxəllüslərdən birini istəyir ki, sabah televiziyada çıxışım var. Bu zaman “Nədir, ucuz mal alıb bahalı-bahalı danışmaq istiyirsən?” demək keçir adamın ağlından.
Bəzi haqlı müştərilərlərin “Vaxtı keçmiş təxəllüsdür, qaytarıram- tələblərinə” ürəyində deyirsən: “Guya bu yetimin normal müddəti olan vəziyyəti olub?! Elə həmişə vaxtı keçmiş məhsuldur da”.
O gün də biri səhərin gözü açılmamış qapını kəsdirib ki, guya arvadının ad gününə hədiyyə almaq istəyir. Ürəyimdə dedim: “Ayə, tülküyə toyuq yeməyi öyrətmə, hansı köpəyoğlu sübh tezdən yerindən durub arvadına hədiyyə almağa gedir?! Kiminçün alırsan, al da…kimə gəlirsən”
Bax belə axmaq aliciların əlindən bezib təxəllüslərin pərakəndə satışından keçmək istiyirsən topdansatışına.
Malı tırlara yükləyib göndərən dostumuzdan təxəllüslərin vəziyyəti, alış qiymətiylə bağlı tez-tez məlumat öyrənirdim. Elə yazarlar vardı ki, təxəllüslərini satmırdılar, hərçənd satsaydilar, yaxşı pul tutmaq olardı. Elələri də vardı, pulsuz versəydi də, almağa dəyməzdi. Bazar “dartmayan”, yəni satilmayan mal kimə lazımdır?
Vaxt olurdu, tırda bir adda, vaxt da olurdu, çox adda təxəllüs göndərirdi. Bəzən bir adda iyirmi-otuz min təxəllüs gəlirdi. Yaxşı təxəllüsün alıcısı başının üstündəydi . Cox adda təxəllüs olanda isə iş bir az çətinləşirdi: ayırmaq, çeşidləmək, hər birinin öz müştərisiylə ayrı-ayrılıqda bazarlaşmaq çox vaxt aparırdı.
Malı uzaq məsafəyə daşıyarkən, hər təxəllüsün özünəməxsusluğu olduğu ücün qablaşdırarkən, maşına yükləyərkən diqqətli olmaq lazımdır. Təxəllüslərdən isti-soyuğa davamlısı-davamsızı, nəmişlikdən qorxanı-qorxmayanı var. Ona görə də daşınma zamanı malların xarab olmaması üçün gərək yol boyu maşının hərarət, nəmlik dərəcəsini daim diqqətdə saxlayasan.
Bəzən maşını boşaldarkən görürsən ki, bir axmaq təxəllüsün kaprizindən digərləri bezərək yoldaca intihar ediblər. Bəzən də sakit bir təxəllüs yaxinlaşıb deyir ki, yol boyu filan təxəllüslər qruplaşıb məni təkləmişdilər, xahiş edirəm, daha məni onlarla bir maşına yükləməyin. Ən pisi isə hansısa təxəllüsün maşından boşaldılan kimi səs-küy, qışqırıq salmağa başlamasıdır. Bu zaman onu qirağa çəkib başa salmaq lazım gəlir: bura qərib ölkədir, zatını biruzə vermə, özünü adam balası kimi apar, abır-həyan olsun…
Hec gözləmədiyin halda sahibindən zəng gələn təxəllüs də olur. Deyir, təxəllüsə söz demisən, xətrinə dəyib.
Razı qaldığın qabiliyətli təxəllüslər da olur. Zəng vurub sahibinə təşəkkürünü bildirərək “belə təxəllüs tərbiyə etdiyinə görə halal olsun sənə” deyirsən .
Zəng vurub, təxəllüslərinin tələbata uyğunluğu ilə maraqlananlar da olur. Bu illər ərzində bir nəfər də alıcı görmədim ki, “məni dünya tanıyır” qışqıran təxəllüslərdən istəsin. Keçən il məhəllə, əyalət təfəkkürlü bir tır mal kiflənmişdi, açıq havaya sərdim ki, bəlkə gün vursa, düzələr. Xeyiri olmadı, zay oldu getdi o boyda mal.
Bir ara Çindən də bir-iki maşın təxəllüs vurdum Urusetə. Çin təxəllüsləri qısa olduğu üçün qiyməti də aşağı idi. İmkanı olmayanlar bu mala üstünlük verirdilər. Düzdür, bizimkilər qədər keyfiyyətli olmasa da, ucuzluğuna görə bir müddət yaxşı satıldılar. Sonra müştərilərin “dabanı tez yeyilir, sapı tiftiklənir, açan kimi qazı uçur, tez göyərir, qabığından yaxşı ayrılmır, səs kimi şikayətləri ucbatından Çin təxəllüsünə tələbat xeyli azaldı.
Danışmaqla bitən söhbət deyil. Xülasə, koronovirus söhbətindən sonra işlər dayandı. Qapısı bağlanmış Rusiya yalnız bunların girişinə qadağa qoydu: adamların və təxəllüslərin.
