Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində elə simalar vardır ki, onların yaradıcılığı yalnız bir dövrün estetik zövqünü deyil, bütöv bir xalqın düşüncə xəritəsini, mənəvi axtarışlarını və tarixi yaddaşını formalaşdırır.
Hüseyn Cavid məhz belə sənətkarlardandır və onun sənəti zamanın dar çərçivələrinə sığmayan, milli varlığın içindən doğub bəşəri ideallara uzanan böyük bir fəlsəfi-estetik sistem kimi dərk edilməlidir. Cavid yaradıcılığına yanaşma, sadəcə ədəbi faktların sadalanması deyil, düşüncənin taleyi, ideyanın cəzalandırılması, sənətin zamanla qarşıdurması kimi mürəkkəb problemlərin analizi deməkdir və bu baxımdan mövzunun aktuallığı yalnız elmi maraqla deyil, mənəvi məsuliyyətlə də ölçülür. Müasir dövrdə Hüseyn Cavidə qayıdış təsadüfi deyil, çünki XXI əsr insanı da yenə azadlıq, ədalət, vicdan, inanc və şər kimi əbədi suallar qarşısında dayanır və Cavidin faciə qəhrəmanları bu sualların bədii-fəlsəfi cavablarını əsrlər öncədən irəli sürmüşdür. Bu mövzunun elmi müstəvidə sistemli şəkildə araşdırılması isə cavidşünaslığın formalaşmış ənənələrinə söykənməklə yanaşı, yeni metodoloji yanaşmalar tələb edir və burada Sona Vəliyevanın araşdırmaları xüsusi əhəmiyyət kəsb edir, çünki o, Cavid sənətini yalnız romantik poetikanın məhsulu kimi deyil, bütöv bir estetik-fəlsəfi konsepsiya kimi təqdim etməyi bacarmışdır. Hüseyn Cavid fenomeni milli düşüncənin dərin qatlarından qidalanan, eyni zamanda Şərq və Qərb fəlsəfi sistemlərini dialoq müstəvisinə çıxaran nadir sənət hadisəsidir və bu fenomenin mahiyyətində romantik ideallaşma ilə faciəvi gerçəkliyin toqquşması dayanır. Cavid romantizmi sentimental duyğuların təzahürü deyil, insanın kosmik taleyi ilə tarixi məsuliyyəti arasında qurulan dramatik əlaqədir və bu romantizmin fəlsəfi mahiyyəti azad iradə ideyasının mütləqləşdirilməsində özünü göstərir. “İblis”də şərin metafizik obrazı vasitəsilə müharibənin və imperialist düşüncənin ifşası, “Şeyx Sənan”da inanc və sevgi dilemmasının bəşəri miqyasa çıxarılması, “Uçurum”da fərdin cəmiyyət qarşısında tənha qalmasının faciəvi təsviri Cavid dramaturgiyasının əsas ideya oxunu müəyyən edir və bu əsərlərin dərin təhlili göstərir ki, Cavid üçün faciə sadəcə sonluq deyil, həqiqətə aparan ağrılı idrak yoludur. Tarix və mif Cavid yaradıcılığında sadəcə dekorativ element deyil, milli idealın simvolik ifadəsidir və tarixi faciələrin ideya oxunuşunda o, keçmişi nostalji ilə deyil, məsuliyyətlə dəyərləndirir. Bu nöqtədə Sona Vəliyevanın “Hüseyn Cavid sənətinin qüdrəti” adlı tədqiqatında irəli sürdüyü konseptual yanaşmalar xüsusi diqqətə layiqdir, çünki müəllif Cavid poetikasını ideya, estetik sistem və fəlsəfi dərinlik baxımından bütöv şəkildə analiz edərək onun dramaturgiyasının daxili mexanizmini açır. Cavidin müasirləri ilə müqayisəli təhlili, xüsusilə Abdulla Şaiqlə humanizm və maarifçilik xəttində, M.Ə.Rəsulzadə ilə istiqlal və azadlıq ideyalarının paralelliyində, Cəfər Cabbarlı ilə romantizm və realizm qarşıdurmasında, Səməd Vurğunla zaman və ideoloji təbəddülat fonunda aparılan araşdırmalar Cavidin ədəbi mühitdə tutduğu unikal mövqeyi daha aydın göstərir və bu müqayisələrdə də Sona Vəliyevanın elmi yanaşmasının sistemliliyi hiss olunur. Cavidin anlaşılmaması problemi, əslində, zamanla sənət arasındakı konfliktin təzahürüdür və repressiya faktı bu konfliktin ən amansız nəticəsi kimi tarixə düşmüşdür; düşüncənin cəzalandırılması sənətkar taleyini faciəyə çevirsə də, Cavid sənətinin ideya gücünü məhv edə bilməmişdir. Bu gün Hüseyn Cavidin müasir oxunuşu onun XXI əsr üçün də aktuallığını sübut edir, çünki azadlıq, vicdan və insan ləyaqəti məsələləri hələ də bəşəri gündəmin mərkəzindədir. Cavidşünaslıqda yeni mərhələnin formalaşması məhz bu aktual oxunuşlarla bağlıdır və Sona Vəliyevanın metodologiyası bu mərhələnin elmi əsaslarını müəyyənləşdirən mühüm faktorlardandır. Hüseyn Cavid sənəti milli ədəbiyyat üçün təkcə estetik irs deyil, həm də mənəvi meyardır və onun bəşəri estetik sistemdəki yeri Azərbaycan ədəbiyyatının dünya miqyasında təqdimat imkanlarını genişləndirir; Cavid məktəbi düşüncənin azadlığını, sənətin məsuliyyətini və ideyanın əbədiliyini təcəssüm etdirən nadir bir məktəb kimi bu gün də yaşayır və araşdırıldıqca yeni mənalar açır.
Hüseyn Cavid fenomeni Azərbaycan ədəbiyyatında yalnız istedadlı bir dramaturqun və şairin mövcudluğu ilə izah edilə bilməz. Bu fenomen milli düşüncənin romantik idealizmdən fəlsəfi tragizmə doğru keçid mərhələsini özündə cəmləşdirən mürəkkəb və çoxqatlı hadisədir. Cavid yaradıcılığında romantizm sadəcə estetik üslub kimi deyil, insanın mənəvi kamilliyə çatmaq arzusu, ideal ilə reallıq arasındakı ağrılı uçurumun bədii ifadəsi kimi çıxış edir. Onun qəhrəmanları zamanın axarına uyğunlaşan passiv obrazlar deyil, əksinə, tarixlə, cəmiyyətlə, taleylə və ən əsası öz vicdanları ilə üz-üzə dayanan düşünən varlıqlardır. Bu düşünən varlıq modeli Cavid sənətini klassik romantizmdən ayıraraq onu fəlsəfi dram səviyyəsinə yüksəldir.
Hüseyn Cavid üçün insan anlayışı mərkəzi kateqoriyadır və bu insan konkret sosial mühitin məhsulu olmaqdan daha çox, kosmik məsuliyyət daşıyan mənəvi subyektdir. “Şeyx Sənan”da inanc ilə sevgi, “İblis”də şər ilə azad iradə, “Peyğəmbər”də ilahi həqiqət ilə insan zəifliyi, “Topal Teymur”da güc ilə ədalət arasındakı qarşıdurma bir-birindən ayrı mövzular deyil, eyni fəlsəfi sistemin müxtəlif təzahürləridir. Cavidin dramaturgiyasında münaqişə zahiri hadisələrdə deyil, ideyaların daxili toqquşmasında cərəyan edir və onun səhnə estetikasını adi dramatik gərginlikdən metafizik qarşıdurma səviyyəsinə qaldırır.
Cavid fenomeninin əsas cəhətlərindən biri də onun milli olanı ümumbəşəri müstəviyə daşımaq bacarığıdır. O, türk-islam mədəniyyətinin mənəvi qatlarını Qərb fəlsəfi düşüncəsi ilə sintez edərək Şərq romantizmini yeni bir ideya mərhələsinə çıxarır. Bu sintez nə təqlid, nə də eklektik xarakter daşıyır; əksinə, Cavid öz düşüncə sistemini həm Şərqin sufizmindən, həm də Avropa idealist fəlsəfəsindən süzərək formalaşdırır. Məhz bu səbəbdən onun qəhrəmanları bəzən peyğəmbər, bəzən sərkərdə, bəzən də adi insan simasında çıxış etsə də, hamısı eyni mənəvi sualı daşıyır. İnsan nə zaman öz həqiqətinə sadiq qala bilir?
Bu nöqtədə Sona Vəliyevanın elmi yanaşması Hüseyn Cavid fenomeninin dərkində xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Onun tədqiqatlarında Cavid romantizmi emosional coşqunun məhsulu kimi deyil, sistemli fəlsəfi düşüncənin bədii ifadəsi kimi şərh olunur. Sona Vəliyeva Cavidin qəhrəmanlarını tarixi şəraitin qurbanı kimi deyil, ideya seçimi edən mənəvi subyektlər kimi təqdim etməklə, dramaturqun əsas niyyətini, insanın məsuliyyət daşıyan varlıq olduğunu, ön plana çıxarır. Bu yanaşma Cavid irsinin sovet ideoloji şərhlərindən kənarda, daha obyektiv və konseptual müstəvidə dərk olunmasına imkan yaradır.
Hüseyn Cavid fenomeninin digər mühüm tərəfi onun tragik dünyagörüşüdür. Bu tragizm ümidsizlikdən deyil, idealla reallıq arasındakı barışmaz ziddiyyətdən doğur. Cavid üçün dünya naqisdir, lakin insan bu naqisliklə barışmamalıdır. Onun faciəsi də məhz bu barışmazlıqdan qaynaqlanır. Burada tragediya məğlubiyyət deyil, mənəvi ucalıqdır. Cavid qəhrəmanı məğlub ola bilər, lakin mənən sınmır, çünki o, idealdan imtina etmir. Bu cəhət Cavid sənətini sadə pessimizmdən ayıraraq onu etik-fəlsəfi yüksəklik səviyyəsinə çıxarır.
Hüseyn Cavid fenomeni Azərbaycan ədəbiyyatında ideya dərinliyi, fəlsəfi miqyas və mənəvi məsuliyyət anlayışını köklü şəkildə dəyişmiş bir hadisədir. Bu fenomenin elmi dərkində Sona Vəliyevanın apardığı sistemli və konseptual tədqiqatlar Cavid irsinin daha dolğun, daha obyektiv və daha çağdaş oxunuşunu mümkün edir. Hüseyn Cavid təkcə öz dövrünün sənətkarı deyil, zamanları aşan düşüncə adamıdır və onun yaratdığı ideya dünyası bu gün də insanın mənəvi axtarışları üçün canlı və aktualdır.
(Ardı var…)
✍ Sevil Azadqızı
