Hər bir xalqın mədəniyyət xəzinəsində azsaylı, amma dəyəri ölçüyəgəlməz incilər olur. Sözün, bilik və ruhun harmoniyasını daşıyan şəxslər, tarix boyu insanların yaddaşında işıq saçan ulduzlar kimi qalır.
Sona Vəliyeva da elə işıqlı ulduzlardandır. O, sözə verdiyi dəyər, yaradıcılığına göstərdiyi sədaqət və insanlara yönəlmiş fəaliyyəti ilə yalnız Azərbaycan ədəbiyyatının deyil, eyni zamanda milli mənəviyyatımızın da qoruyucusudur. Onun hər bir əsəri oxucuya yalnız məlumat vermir, həm də ruhun dərin qatlarına toxunur, düşüncəni genişləndirir, ürəyi işıqlandırır. Ona görə də Sona Vəliyeva həm alim, həm publisist, həm də insanlara dəyər verən bir şəxsiyyət kimi unudulmazdır. Şairə xanımın “Qoyma darıxım” şeirindən aşağıdakı bənddin təhlilinə nəzər salaq:
Eşqin ayrılığı vüsalda gözəl.
Yarpaq xatirələr, xəzəldi, xəzəl.
Darıxmaq yer-göydən, bəlkə də, əzəl.
Məni darıxmaqdan qoru, Allahım.
Bu bənd Sona Vəliyevanın poetik dünyasında darıxmağın həm ilahi, həm də bəşəri bir duyğu kimi təqdim edilməsinin bariz nümunəsidir. Şairə “eşqin ayrılığı vüsalda gözəl” deyərək sevginin mahiyyətini izah edir. Ayrılıq burada sadəcə uzaqlıq deyil, vüsalın dəyərini artıran, hissləri daha da dərinləşdirən bir mərhələ kimi göstərilir. Yarpaq obrazı xatirələrin kövrəkliyini, keçiciliyini, payız isə ruhun yükləndiyi, insanın özünə qapanıb daha çox düşündüyü mövsümü simvolizə edir. “Xəzəl” sözü həm təbiətin yorğun halını, həm də insan ürəyinin daşıdığı qüssəni ifadə edir. Bəndin ən önəmli fikri isə darıxmağın insan yaranışından gələn, əzəldən taleyə yazılmış bir duyğu olmasıdır. Son misra – “Məni darıxmaqdan qoru, Allahım” – şairənin sığındığı ilahi dayağı göstərir və insan ruhunun acizliyini, Yaradan qarşısında saf bir dua ilə ifadəsini tamamlayır.
Bu bənd Sona Vəliyevanın poeziyasına xas olan dərin duyğusallığı, ilahi bağlılığı və insanın iç dünyasını incə çalarlarla təqdim etmə ustalığını bir daha sübut edir. Darıxmaq onun şeirində sadəcə bir hiss deyil, ruhun köklərinə enən, insanı həm zəiflədən, həm də ucaldan bir mənəvi prosesdir. Şairə bu bənddə darıxmağı həm taleyin payı, həm də insanın dərindən duyduğu bir ilahi təcrübə kimi təqdim edir. Nəticə olaraq, bu bir bənd şeir şeirin ümumi fəlsəfəsinə güclü ruh qatır və insanın içindəki həsrət yükünün yalnız ilahi güc ilə yüngülləşə biləcəyini vurğulayır.
Sona Vəliyeva 1962-ci il mayın 29‑da Naxçıvan Muxtar Respublikasının Şərur rayonunda, Noraşen kəndində anadan olmuşdur. Onun həyatı göstərir ki, elm, ədəbiyyat və publisistika bir-birini tamamlayan, insan ruhunu zənginləşdirən sahələrdir. Uşaqlıqdan sözə, kitaba, yaradıcılığa maraq göstərmiş, təhsilini uğurla başa vuraraq filologiya üzrə dərin biliklərə yiyələnmişdir. Bu yerdə şairə xanımın qələmə aldığı “Qoyma darıxım” şeirindən başqa bir bənddə diqqət yetirək:
Bu mənəm, bir ömür darıxan adam,
yağışla dərdləşən, danışan adam.
Mən yerdə qəribəm, göyə naşıyam,
məni darıxmaqdan qoru, Allahım.
Sona Vəliyevanın “Qoyma Darıxım” şeirinin beşinci bəndi insan ruhunun ən həssas qatlarını açan dərin bir fəlsəfi etirafdır, burada şairə özünü “bir ömür darıxan adam” kimi təqdim etməklə darıxmağı həyatın ayrılmaz tərkibi, insan taleyinin dəyişməz ritmi kimi göstərir və bu ifadə təkcə şəxsi həsrət deyil, həm də bəşəri bir duyğunun poetik təsviridir. Yağışla dərdləşən obraz tənhalığın, daxili sükutun və təbiətlə ruh arasındakı görünməz dialoqun rəmzinə çevrilir, çünki insan bəzən dərdini insana yox, göyə, küləyə, yağışa danışır, çünki təbiət insanın ən sədaqətli sirdaşlarından biridir. “Mən yerdə qəribəm, göyə naşıyam” misrası dünyada özünü tam mənada aid hiss etməyən, ruhu göylərə bağlı, amma hələ yolunu tam tapmamış bir insanın daxili təlatümünü göstərir və bu qəriblik dili əslində insanın ilahi mənşəyinə həsrətindən doğur, çünki şairin poetik düşüncəsində ruhun vətəni göylərdir, yer isə keçici bir dayanacaqdır. Məhz bu səbəbdən son misrada edilən dua – “məni darıxmaqdan qoru, Allahım” – sadəcə bir yalvarış deyil, insanın hiss yükünü yüngülləşdirmək üçün Tanrıya sığınmasıdır, çünki darıxmaq bəzən insanı qırır, bəzən sınadır, bəzən də özünə qaytarır, lakin hədsiz darıxmaq ruhu yorur və bu bənddə şairin səmimi etirafı, poetik incəliyi və ilahi gücə müraciəti şeirin ruhunu bütövləşdirərək onu həm emosional, həm də mənəvi şəfa mənbəyinə çevirir.
Onun elmi fəaliyyəti yalnız nəzəri biliklərlə məhdudlaşmayıb, milli ədəbiyyatın öyrənilməsi və təbliğinə yönəlmişdir. Sona Vəliyeva Hüseyn Cavid irsinin tədqiqində, azərbaycançılıq ideyalarının ədəbi-estetik təlim kimi izahında önəmli rol oynamışdır. O, yalnız alim kimi deyil, həm də publisist və ideya rəhbəri kimi cəmiyyətin inkişafına töhfələr vermişdir. Kaspi qəzetindəki fəaliyyəti və medianın müxtəlif sahələrindəki işləri göstərir ki, onun sözə və gerçəkliyə bağlılığı həm də ictimai məsuliyyətlə birləşir. İndi isə şairə xanımın “Allah” şeirindən bir yarpağa nəzər salaq:
Öz könlümün ağası mən,
tək eşqinə qulam, Allah,
Yer üzünə bəxş etdiyin
sevginəm, duyğunam, Allah.
Bu bənd insanın özünü dərk etməsi ilə Allah eşqi arasındakı əlaqəni poetik şəkildə açır. “Öz könlümün ağası mən” misrası insanın iradəsini göstərsə də, “tək eşqinə qulam, Allah” həmin iradənin ilahi eşq qarşısında təvazökar bir təslimiyyətə çevrildiyini bildirir. Şair insanın varlığının Allahın bəxş etdiyi sevgi ilə formalaşdığını “sevginəm, duyğunam” ifadələri ilə vurğulayır. Bu bənd Allaha sevgi və yaxınlıq duyğusunun insan mahiyyətini işıqlandırdığını, ona həm mənəvi dərinlik, həm də daxili rahatlıq bəxş etdiyini göstərir.
Sona xanımın yaradıcılığı çoxşaxəlidir. Onun şeir kitabları: “Çəhrayı rəngli dünyam”, “Arazbarı”, “Dünya Tanrı biçimdədir” oxucunun ruhunu qidalandırır, onun mənəvi aləminə dərin təsir göstərir. Nəsr və esse topluları: “Ruhun yaddaşı”, “Bitməyən SÖZ” isə insan düşüncəsini oyandırır, hər səhifəsi həyat və insan anlamını daha dərindən dərk etməyə dəvət edir. Elmi‑publisistik əsərləri: “Azərbaycançılıq ideologiyasının təşəkkülü və tarixi inkişafı”, “Milli dövlətçilik hərəkatının yüksəlişi və Xalq Cümhuriyyəti dövründə azərbaycançılıq ideyası” isə onun geniş bilik dünyasının, təhlil gücünün və milli şüurun inkişafına verdiyi töhfələrin sübutudur. Şairə xanımın “Ümidi sevin” şeirindən bir neçə misraya diqqət yetirək:
Sonra ürək üzülür,
bitir hər şey.
Ya da, hesablanmayan taleyin
qəfil əbədiyyət səfəri
hər şeyi alt-üst edir,
dünyası yerlə yeksan olub bitir…
Yer üzündə günəş sönür.
Bu şeirdə Sona Vəliyeva insanın ümidə bağlı zəifliyini və həyatın qəfil hadisələrinin onun üzərində yaratdığı dağıdıcı təsiri təsvir edir. Misralarda həyatın gözlənilməz, taleyin isə idarəsiz və qəfil olduğu vurğulanır. “Sonra ürək üzülür, bitir hər şey” misrası, insanın daxili sarsıntısını və emosional çökməsini sadə və təsirli bir şəkildə ifadə edir. Şair, taleyin “qəfil əbədiyyət səfəri” ilə hər şeyi alt-üst etdiyini bildirir və bu, həm fərdi həm də universal bir insan təcrübəsi kimi təqdim olunur. “Yer üzündə günəş sönür” ifadəsi isə metaforik olaraq ümidsizliyin və həyatın itirilməsinin dramatik təsirini göstərir. Şeir həm duyğusal, həm də fəlsəfi bir ton daşıyır. Oxucuya insan həyatının kövrəkliyini və ümidin qorunmasının vacibliyini xatırladır. Bu misralar həm poetik təsir, həm də düşüncəyə sövq edən bir dərinlik yaradır.
Onun fəaliyyəti yalnız söz və biliklə məhdudlaşmır. Sona Vəliyeva ictimai sahədə də böyük nüfuza malikdir. Milli Televiziya və Radio Şurasındakı fəaliyyəti, ölkədə plüralist mətbuatın inkişafına verdiyi töhfələr onun zəkasının, vicdanının və məsuliyyətinin bariz nümunəsidir. O, hər zaman sözün gücünə inanıb, insanların maariflənməsinə xidmət edib. Onun təşəbbüsləri və rəhbərliyi altında qəzet və media layihələri yalnız məlumat verməklə kifayətlənməyib, oxucuda düşüncə, analiz və milli dəyərlərə hörmət ruhunu da oyadıb.
Sona Vəliyeva hər zaman gənc nəsillərə örnək olub. Onun həyatında elm və yaradıcılıq, məsuliyyət və insanpərvərlik bir-birinə qarışmışdır. O, yalnız öz uğurları ilə deyil, həm də ətrafındakı insanların inkişafına verdiyi dəstək və təşviq ilə seçilir. Onun sözün gücünə, elmin əhəmiyyətinə və mədəniyyətə verdiyi dəyər, onu həm akademiklər, həm oxucular, həm də həmkarları üçün dəyərli və hörmətli bir fiqur edir. Şairə xanımın “Günahımla” şeirindən aşağıdakı parçaya diqqət yetirək:
Bir ömür də gül əkdim,
Sevinc verib, qəm çəkdim,
Yerdən öncə mələkdim,
Aldandım gəldim, İlahi!
Ömrüm özüm biçimdə,
Sevgim, duam içimdə,
Yol başladım içimdən,
Qapına gəldim, İlahi!
Bu misralarda şairə həyatının bütün çalarlarını, sevinc və qəm dolu anlarını İlahi qarşısında açıq şəkildə ifadə edir. “Bir ömür də gül əkdim, Sevinc verib, qəm çəkdim” misraları insan ömrünün həm sevincli, həm də çətin anlarla dolu olduğunu göstərir. “Yerdən öncə mələkdim, Aldandım gəldim, İlahi!” misraları insanın günah və səhvlərinə baxmayaraq Tanrı qarşısında təvazökar olduğunu vurğulayır. Sonrakı misralarda şair öz həyatının, sevgisinin və dualarının içdən gəldiyini, yolunu isə İlahi iradəsinə tabe etməyə çalışdığını bildirir. Bütün bunlar insanın Tanrıya üz tutmasının, öz ömrünü, hisslərini və seçimlərini Ona təqdim etməsinin dərin mənəvi əksidir.
Şairə günahları, savabları və borcları ilə Tanrı qarşısına gəlir. Ömrü boyu həm sevinc vermiş, həm də qəm çəkmiş, aldanmış, amma yenə də İlahi qarşısında təvazökar bir ürək təqdim edir. Həyatını, sevgisini və dualarını içdən, səmimi şəkildə təqdim edərək yolunu Tanrıya yönəldir. O, həm öz sonunu, həm də əməllərinin nəticəsini bilir, bütün bunlara baxmayaraq qapısına üz tutur. Şairənin bu mövqeyi insanın Tanrı ilə olan daxili münasibətini, təvazökarlığını və ümidi ifadə edir.
Sona Vəliyevanın yaradıcılığı və fəaliyyəti bizə göstərir ki, həqiqi söz və bilik işığı heç vaxt sönmür. O, yalnız bir müəllif, şair, publisist deyil, o, insan ruhunun, milli mənəviyyatın və sözün əbədi dəyərinin daşıyıcısıdır. Onun hər bir əsəri, hər bir addımı, hər bir təşəbbüsü Azərbaycan ədəbiyyatının, mətbuatının və elminin zənginləşməsinə xidmət edir, gələcək nəsillər üçün örnək olur.
Beləliklə, Sona Vəliyeva sözün, bilik və ruhun harmoniyasını yaşadan, insanlara dəyər verən və cəmiyyətə işıq saçan bir şəxsiyyətdir. Onun fəaliyyəti, yaradıcılığı və həyatı bizə göstərir ki, əsl insan uğuru yalnız şəxsi nailiyyətlərlə ölçülmür, o, həm də ətrafına verdiyi dəyər və işıqla ölçülür. Sona Vəliyeva məhz belə işıqlı və dəyərli insandır. Şairə xanımın “Evdəsənmi ilahi” şeirindən bir parçaya diqqət yetirək:
Aşiq möhnətindən,
eşq həsrətindən,
məkrli insanların
“dost” xəyanətindən,
saxta məhəbbətlərdən,
təmənnalı ünsiyyətlərdən,
umacaqların bitdiyi yerdən,
yorğunluqdansiyrilib,
sevinə-sevinə qəriblikdən
ağappaq buluddan tikilən evimə
sənə dönürəm evdəsənmi İlahi?
Bu misrasında şairə insanın dünyadakı sınaqlarını, qəlbində yaşadığı iztirabları və yuxarıya, ilahi bir varlığa dönmə arzusunu ifadə edir. Burada “aşiq möhnəti”, “eşq həsrəti” kimi ifadələr insan ruhunun dərin ağrılarını göstərir. “Məkrli insanların ‘dost’ xəyanəti” və “saxta məhəbbətlər” isə sosial və emosional təzyiqləri, insanın ətraf mühitlə mübarizəsini simvollaşdırır. “Təmənnalı ünsiyyətlərdən, umacaqların bitdiyi yerdən, yorğunluqdan sıyrılıb” ifadəsi ilə şair göstərir ki, insan yalnız bütün çətinlikləri aşdıqda həqiqi rahatlığa və mənəvi sığınacağa, yəni ilahi varlığa yönələ bilir. “Sevinə-sevinə qəriblikdən ağappaq buluddan tikilən evimə” misrası metaforik olaraq ilahi ilə birləşməni, ruhun saflandığı və sığınacaq tapdığı məkanı təsvir edir. Bu esse göstərir ki, həyatın bütün ağrıları, həsrətləri və təzadları insanın daxili mənəviyyatını formalaşdırır və onun İlahi ilə yaxınlaşması üçün bir vasitə olur. Nəticədə şairin sualı, “evdəsənmi, İlahi?” – yalnız fiziki mənada bir ev sorğusu deyil, ruhun əsl sığınacaq və mənəvi evə ehtiyacının, ilahi ilə yenidən birləşmə arzusunun ifadəsidir. Bu misralar göstərir ki, hər çətinlik və təcrübə insanı ruhsal olaraq saflaşdırır və İlahi ilə əlaqəni daha dərin və mənalı edir.
Sona Vəliyeva həm sözün, həm bilik və həm də insan ruhunun parlaq işığıdır. Onun həyatı, yaradıcılığı və fəaliyyəti bizə göstərir ki, həqiqi dəyər yalnız şəxsi uğurlarla ölçülmür, o, başqalarına verdiyimiz ilham, işıq və mənəvi dəstək ilə də ölçülür. Sona xanım sözün gücü ilə dünyanı gözəlləşdirən, elm və mədəniyyətin inkişafına sadiq qalan bir şəxsiyyətdir. Onun hər əsəri, hər təşəbbüsü, hər addımı gələcək nəsillər üçün örnəkdir. O, Azərbaycan ədəbiyyatının, mətbuatının və elminin qəlbində işıq saçan, ruhları yüksəldən və insanlara dəyər verən bir varlıqdır. Sona Vəliyeva göstərir ki, söz yalnız kağızda qalmır, o, ürəklərə toxunur, düşüncələri işıqlandırır və həyatın ən dərin mənalarını aça bilir. Həyatı və yaradıcılığı ilə o, həm ölkəmizin, həm də insanlığın dəyərli mirasını qoruyur və gələcək nəsillərə ötürür.
✍ Sevil Azadqızı
Azərbaycan dill və ədəbiyyatı müəllimi.
Filoloq. Ədəbi təhlil və tənqidçi. Yazar-publisist.
