Ədəbiyyat insan ruhunun həm sığınacağı, həm aynası, həm də dəyişdirici gücüdür. Çünki insan öz daxili aləmini ən dolğun şəkildə yalnız sözün poetik nəfəsi ilə dərk edə bilir.
Ruh nə qədər sirli, qaranlıq və bəzən dolaşıq olsa da, ədəbiyyat onun qapısını açan sehrli açardır. İnsan öz hisslərini bəzən dilə gətirə bilmir, amma şairin misrası, yazıçının cümləsi, filosofun düşüncəsi həmin hisslərin ən dərin qatlarını işıqlandırır. Çünki ədəbiyyat təkcə sözlərin düzülüşü deyil, ruhların toxunuşudur. Hər bir mətn oxucunun içində gizlənmiş bir “mən”i oyadır və onu danışmağa məcbur edir. Ədəbiyyat insanı insan edən, hisslərini yoğuran, düşüncələrinə istiqamət verən, dünyanı anlama prosesində ona yol göstərən mənəvi bir kompasdır. Əgər insanın daxili aləmi bir dənizdirsə, ədəbiyyat həmin dənizin üzərində əsən külək kimidir, dənizi dalğalandırır, sakitləşdirir, bəzən fırtına yaradır, bəzən aydın səmanı göstərir. İnsan sevəndə, küsdüyü zaman, xəyal quranda, xəyal qırıqlığı yaşadıqda, ədəbiyyata sığınır. Çünki ədəbiyyat bizi başa düşən ikinci bir könüldür. Ədəbiyyat insan ruhunu saflaşdırır, çünki burada süni maskalar yoxdur; şeir də, nəsr də, fəlsəfi düşüncə də insanın ən həqiqi, ən ləkəsiz mahiyyətini üzə çıxarır. İnsan bəzən yaşadığı həyatın sərtliyi, hadisələrin ağırlığı, dünyanın soyuqluğu içində özünü tənha hiss edir. Amma bir misra, bir hekayə, bir roman qəfildən o tənha insana “sən tək deyilsən” mesajı verir. Çünki ədəbiyyat həm keçmişin, həm bu günün, həm də gələcək nəsillərin içindən keçib gələn bir enerji daşıyıcısıdır; o, ruhları birləşdirir, zamanları birləşdirir, insanla insan arasında körpülər salır. Ədəbiyyat ruhun güzgüsüdür, çünki hər oxucu eyni mətni oxuyanda belə öz daxilində fərqli bir mənzərə görür; bu, ədəbiyyatın ən böyük möcüzəsidir. Şairin yaşadığı ağrı başqa bir oxucunun yarasına məlhəm olur, yazıçının kəşf etdiyi bir duyğu başqasının qaranlığında işıq yanmasına səbəb olur. Bütün bunlar göstərir ki, ədəbiyyat ruhun həm yaratdığı, həm də ruha təsir edən bir varlıqdır. O, ruhu yoğurur, onu formalaşdırır, hətta bəzən onu yenidən dirildir. İnsan ruhunun ahəngi bəzən pozulur, amma yaxşı bir kitab, doğru bir misra, dərin bir fikir həmin ahəngi yenidən qurur. Ədəbiyyat ruha tərbiyə verir, çünki insanı düşünməyə, duymağa, dərk etməyə vadar edir. Kim özünü dərk etmək istəyirsə, ədəbiyyata üz tutur. Kim dünyanın mahiyyətini anlamaq istəyirsə, ədəbiyyata sığınır. Kim iztirabını yumşaltmaq istəyirsə, ədəbiyyata pənah aparır. Bütün zamanlarda ən böyük ruh qurucuları da elə ədəbiyyat adamları olub, çünki onlar insanın içində gizlənmiş ən həqiqi nidasını kağıza köçürməyi bacarıblar. Ədəbiyyat və insan ruhu arasındakı əlaqə təkcə düşüncə və hiss əlaqəsi deyil; bu, varlıq əlaqəsidir. Ədəbiyyatsız ruhun səsi karlaşar, ruhsuz ədəbiyyat isə ölüləşər. İnsan özünü tanıdıqca ədəbiyyatı, ədəbiyyatı tanıdıqca özünü daha dərindən hiss edir. Bu qarşılıqlı münasibət insanı həm kamilliyə, həm də mənəvi zənginliyə aparır. Nəticə olaraq, ədəbiyyat insan ruhunun həm qidası, həm dərmanı, həm də yol yoldaşıdır. Ruh ədəbiyyatsız daralar, ədəbiyyat ruhsuz yaşayamaz. İnsan öz varlığını tam şəkildə dərk etmək, hisslərini ifadə etmək, mənəvi harmoniyasını qorumaq istəyirsə, mütləq ədəbiyyatla nəfəs almalıdır. Çünki ədəbiyyat ruhu yaşadan, ona işıq verən və onu ucaldan ən böyük mənəvi qüvvədir.
✍ Sevil Azadqızı
Azərbaycan dili və ədəbiyyatı müəllimi. Filoloq.
Ədəbi təhlil-tənqidçi. Yazar-publisist.
07.12.2025
