Azərbaycan ədəbiyyatının çağdaş tarixində Anar şəxsiyyəti xüsusi bir mərhələni ifadə edir. Onun adı təkcə yazıçı kimi deyil, həm də ədəbi düşüncənin istiqamətini müəyyənləşdirən, sözə və ziyalılıq missiyasına məsuliyyətlə yanaşan bir şəxsiyyət kimi qəbul olunur.
Anar Rzayev yaradıcılığı, mövqeyi və ictimai fəaliyyəti ilə uzun illərdir ki, Azərbaycan ədəbiyyatının mənəvi sütunlarından birinə çevrilmişdir. Onun ədəbi taleyi təsadüfi deyil; bu taleyin kökündə zəngin bir mühit, dərin intellektual irs və ən əsası, şəxsi zəhmət və prinsipial mövqe dayanır.
Anar Azərbaycan poeziyasının iki böyük simasının – Rəsul Rza və Nigar Rəfibəylinin ailəsində dünyaya gəlmişdir. Bu fakt onun taleyinə böyük imkanlar açmaqla yanaşı, eyni zamanda ağır bir məsuliyyət də yükləmişdir. O, məşhur valideynlərin övladı kimi deyil, müstəqil yaradıcılıq yolu ilə tanınmağı qarşısına məqsəd qoymuş, qısa zamanda öz dəst-xətti, öz bədii dünyası ilə oxucu və ədəbi mühit tərəfindən qəbul edilmişdir. Onun ilk əsərlərindən etibarən aydın hiss olunur ki, Anar üçün ədəbiyyat sadəcə yazmaq aktı deyil, düşünmək, sual vermək, insanın daxili aləmini araşdırmaq vasitəsidir.
Anarın yaradıcılığının əsas xüsusiyyətlərindən biri psixoloji dərinlikdir. O, hadisələrin zahiri tərəfinə deyil, insanın daxilində baş verən ziddiyyətlərə, tərəddüdlərə, vicdan mübarizəsinə diqqət yetirir. Onun qəhrəmanları ideal qəliblərə sığmır; onlar real həyatın içindən çıxmış, səhv edən, düşünən, bəzən yorulan, lakin mənəvi məsuliyyətdən qaçmayan insanlardır. “Ağ liman”, “Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi”, “Gürcü familiyası” kimi əsərlərdə insanın təkcə cəmiyyətlə deyil, öz daxili aləmi ilə münasibəti ön plana çəkilir. Bu əsərlər oxucunu hadisələrin axarına deyil, düşüncənin dərinliyinə aparır və məhz bu səbəbdən də uzun illər keçsə belə aktuallığını itirmir.
Anar dramaturgiya və kino sahəsində də Azərbaycan mədəniyyətinə mühüm töhfələr vermişdir. Onun ssenariləri əsasında çəkilmiş filmlər milli kino tarixində xüsusi yer tutur. Bu filmlərdə dialoqların təbii axını, pauzaların mənası, baxışların və susqunluğun ifadə gücü Anarın bədii təfəkkürünün genişliyini göstərir. O, sözün təkcə deyilməsində deyil, deyilmədiyi anda da mənanın gizləndiyini incəliklə hiss edən sənətkardır.
Anarın şəxsiyyətini bütöv şəkildə dərk etmək üçün onun ictimai və təşkilati fəaliyyətinə də xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. Uzun illərdir Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri kimi fəaliyyət göstərən Anar bu vəzifəni formal idarəçilik müstəvisində deyil, ədəbi-mənəvi məsuliyyət prizmasından dəyərləndirmişdir. Onun rəhbərliyi dövründə Yazıçılar Birliyi təkcə inzibati qurum deyil, ədəbi proseslərin izlənildiyi, müzakirə olunduğu, gənc qələm sahiblərinin öz yolunu tapdığı bir məkana çevrilmişdir. Ədəbiyyatın çətin və ziddiyyətli dövrlərdən keçdiyi mərhələlərdə Anarın mövqeyi çox vaxt tarazlayıcı, qoruyucu və uzaqgörən olmuşdur.
Anar müəllim şahmat ustasına xas çevik və strateji təfəkkürə malikdir. O, hər hansı qərarı emosiyaya qapılaraq deyil, vəziyyətin bütün incəliklərini ölçüb-biçərək verir. Atılan hər addım əvvəlcədən hesablanmış gedişi xatırladır və zaman keçdikcə bu qərarların düzgünlüyü öz təsdiqini tapır. Hadisələrə bir neçə addım irəlidən baxmaq bacarığı ona mürəkkəb ədəbi və ictimai situasiyalarda belə doğru istiqamət seçməyə imkan verir. Məhz bu keyfiyyətlər Anarı həm peşəkar, həm də etibarlı rəhbər kimi fərqləndirir.
Onun fəaliyyətində milli ədəbiyyata və ana dilinə sədaqət xüsusi yer tutur. Qloballaşan dünyada milli kimliyin, ədəbi yaddaşın və dilin qorunması Anarın daim vurğuladığı əsas məsələlərdəndir. O, ədəbiyyatın ideoloji alətə çevrilməsinə qarşı olmuş, sözün azadlığını, lakin eyni zamanda mənəvi məsuliyyətini ön planda saxlamışdır. Bu mövqe bəzən mübahisələrə səbəb olsa da, zaman Anarın seçdiyi yolun ardıcıllığını və prinsipiallığını təsdiqləmişdir.
Anar həm də klassiklə müasir arasında körpü rolunu oynayan yazıçıdır. O, keçmiş ədəbi irsi qorumaqla yanaşı, yeni düşüncə tərzinin, yeni ifadə formalarının da ədəbiyyata daxil olmasına mane olmamış, əksinə, bu prosesə sağlam çərçivə qazandırmağa çalışmışdır. Onun mövqeyində nə kor-koranə yenilikçilik, nə də köhnəliyə bağlılıq var; burada əsas meyar ədəbiyyatın keyfiyyəti və mənəvi yüküdür.
Bütün bunların nəticəsi olaraq Anar təkcə bir yazıçı və ya təşkilat rəhbəri deyil, bütöv bir ədəbi epoxanın simvolu kimi qəbul olunur. Onun yaradıcılığı və fəaliyyəti sübut edir ki, əsl ziyalı zamanın sınağından keçməyi bacarmalı, dəyişən şəraitdə belə əsas prinsiplərindən imtina etməməlidir. Anar məhz belə bir ziyalıdır – sözün dəyərini bilən, məsuliyyətini dərk edən və bu məsuliyyəti illər boyu ləyaqətlə daşıyan bir şəxsiyyət.
Şərafəddin İlkin,
Şair-publisist, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü,
Prezident mükafatıçısı, “Beynəlxalq Rəsul Rza mükafatı” laureatı.
