SÜKUT BÜLVARI
Gündüzlər kərəmdir, gecə əslidir!
Sükut bulvarıdır, payız fəslidir!
Yalqız bir adam var bu izdihamda!
Əyilməz ağacdır, şəsli-bəslidir.
Ayağı zəncirli, deyil da qıvraq;
Tökülür, tükənir o, yapraq-yapraq!
Ürəyi günşdir, gözləri aydır!
Arzısı içindən coşan bir çaydır.
Arzılar səslənir, sükut pozulur;
Əzilir, xışıldır, yapraq toz olur!
O səsi eşitdim, bu şeir yazdım;
Yuxudan daşlanıb, qəbrimi qazdım!
ŞEİR:XOSROV BARIŞAN
Ənənə ilə Postmodernin Qovşağında, Xosrov Barışanın Poeziyasında Əsli–Kərəm Arxetipi:
Giriş
Müasir Azərbaycan poeziyasında postmodern estetikanın təsiri getdikcə güclənməkdədir. Ənənəvi mədəniyyət kodlarının yenidən yozulması, folklor motivlərinin dekonstruksiyası və fərdi təcrübənin önə çıxması bu cərəyanın başlıca əlamətlərindəndir. Xosrov Barışanın “Gündüzlər kərəmdir, gecə əslidir…” misrası ilə başlanan şeiri həm intertekstual strukturu, həm də ekzistensial ovqatı ilə postmodern poetikanın parlaq nümunələrindən biri kimi dəyərləndirilə bilər.
Əsli–Kərəm Arxetipi və Intertekstualizm
Şeirin ilk misrası birbaşa klassik “Əsli və Kərəm” dastanına intertekstual göndərişdir. Burada dastandakı qəhrəmanlar yeni simvolik qatlarda təcəssüm edir:
Kərəm → gündüz → günəş → ürəkdə yanmaq, ehtiras, enerji
Əsli → gecə → ay → sirr, əlçatmazlıq, sakitlik
Beləliklə, şair dastanı yalnız xatırlatmır, həm də onun mifopoetik kodlarını deşifrə edərək fərqli kontekstə gətirir. Dastandakı “yanmaq” motivi burada “ürəyi günəşdir” misrasında metaforik şəkildə yenidən qurulur. Əsli isə “gecə” və “ay” obrazları ilə insanın daxili tənhalığının və əlçatmaz arzularının simvoluna çevrilir.
Ziddiyyət və Dualizmlər:
Şeir bütövlükdə dual strukturlar üzərində qurulub:
Gündüz ↔️ gecə
Günəş ↔️ ay
Arzular (çay) ↔️ fanilik (yarpaq, toz)
Səs ↔️ sükut
Həyat ↔️ ölüm
Bu qarşıdurmalar yalnız təsvir yox, həm də daxili gərginlik yaradır. “Sükut bulvarı” anlayışı ekzistensial səssizliyi ifadə edir, lakin arzuların səsi həmin sükutu pozur. Burada paradoksal bir vəziyyət yaranır: arzuların coşqusu ilə dünyanın faniliyi arasında insanın sıxılıb qalması.
Ekzistensial Ovqat və Absurd Final:
Şeirin sonluğunda qəfil dönüş baş verir:
“O səsi eşitdim bu şeir yazdım / Yuxudan daşlanıb qəbrimi qazdım.”
Bu misralarda ekzistensial bir qorxu və absurd hiss duyulur. Arzuların səsi şairi oyadır, lakin bu oyanış həyatın dərk olunması yox, əksinə ölümün labüdlüyü ilə üz-üzə gəlməkdir. “Yuxudan daşlanmaq” ifadəsi həm qorxulu ayılma, həm də ənənəvi “daşa basılma” metaforikasının dekonstruksiyasıdır. Bu, postmodern poetikanın tipik xüsusiyyətlərindən olan ironik nihilizm təsiri yaradır.
Postmodern Estetikanın Təzahürləri:
Xosrov Barışanın bu şeiri aşağıdakı xüsusiyyətləri ilə postmodern poeziya çərçivəsinə daxil olur:
1. Intertekstualizm – Əsli–Kərəm dastanının motivləri yeni məna qatlarında yozulur.
2. Mifopoetik kodların dekonstruksiyası – Klassik “yanmaq” motivi günəş–ürək simvolikasına, “Əsli” isə ay–göz metaforasına çevrilir.
3. Fraqmentar quruluş – Şeir süjet xətti ilə deyil, hiss fraqmentlərinin ardıcıllığı ilə irəliləyir: gündüz–gecə, payız–yarpaq, arzular–çay, qəbir–ölüm.
4. Dualizmlərin dominantlığı – Əksliklərin toqquşması poetik mətnin əsas bünövrəsini təşkil edir.
5. Ekzistensial və nihilist ovqat – Fanilik, sükut, qəbir motivləri insan varlığının mənasızlığına işarə edir.
Nəticə
Xosrov Barışanın bu şeiri Azərbaycan poeziyasında postmodern estetikanın uğurlu təzahürlərindən biri kimi qiymətləndirilə bilər. Burada klassik dastan motivləri ilə müasir fəlsəfi düşüncə üzvi şəkildə birləşir. Əsərin mərkəzində duran qəhrəman həm yanan günəş (Kərəm), həm də sirli ay (Əsli) obrazlarını özündə cəmləşdirir. Bu qarşıdurma insanın daxili arzuları ilə dünyanın faniliyi, səsi ilə sükutu, həyatı ilə ölümü arasında sıxılıb qalmasının poetik ifadəsidir.
Xosrov Barışanın poeziyası beləliklə, folklor arxetipləri ilə postmodern şüurun kəsişməsində formalaşır və müasir Azərbaycan ədəbiyyatında özünəməxsus bir mərhələni təmsil edir.
—
İstinadlar
1. Barthes, R. (1981). Theory of the Text. New York: Hill and Wang.
2. Kristeva, J. (1986). The Kristeva Reader. New York: Columbia University Press.
3. Eco, U. (1994). The Limits of Interpretation. Indiana: Indiana University Press.
4. Əliyev, V. (2005). Azərbaycan dastanlarının poetikası. Bakı: Elm.
5. Məmmədov, C. (2012). Azərbaycan ədəbiyyatında folklor motivləri. Bakı: Şərq-Qərb.
6. Qasımzadə, F. (2018). “Postmodernizmin Azərbaycan poeziyasında təzahürləri”. Ədəbiyyatşünaslıq jurnalı, №2, s. 55–67.
7. Derrida, J. (1997). Of Grammatology. Baltimore: Johns Hopkins University Press.
Yazan: Rəsul Məlikoğlu
