Azərbaycan Xalqının Milli Qurtuluş Günü – hər il iyunun 15-də qeyd olunan rəsmi bayramdır. Bu tarixi gün 1993-cü il iyunun 15-də Heydər Əliyevin ölkə rəhbərliyinə qayıdışının şərəfinə təsis edilmişdir.
1997-ci il iyunun 15-də Milli Məclis həmin günün bayram kimi təqvimə salınması haqda qərar qəbul etmiş, 1998-ci ildən isə dövlət səviyyəsində rəsmi bayram və qeyri-iş günü elan olunmuşdur. Milli Qurtuluş Günü Azərbaycan xalqı üçün sadəcə təqvim üzərində bir qeyd deyil, eyni zamanda böyük ictimai, siyasi və tarixi əhəmiyyətə malik bir gündür. Məhz 15 iyun hadisələri nəticəsində ölkədə gərginliyə son qoyulmuş, müstəqilliyin itirilməsi təhlükəsi aradan qaldırılmış və Azərbaycan dövlətçiliyinin yeni, uğurlu mərhələsinin təməli qoyulmuşdur. Buna görə də 15 iyun tarixi müasir Azərbaycanın taleyində “qızıl hərflərlə” yazılmış əlamətdar bir gün kimi dəyərləndirilir.
Tarixi Kontekst: 15 İyun 1993-cü il Hadisələri
1991-ci ildə Azərbaycan müstəqilliyini bərpa etsə də, ilk iki ildə ölkə ciddi siyasi çəkişmələr, hakimiyyət böhranı və idarəetmədə boşluqlar içində idi. Xüsusən 1993-cü ilin əvvəllərindən etibarən ayrı-ayrı silahlı dəstələrin nəzarətsiz davranışları, regional separatçılıq cəhdləri və hökumət daxilində çəkişmələr vəziyyəti daha da ağırlaşdırmışdı. İyun ayının əvvəlində Gəncə şəhərində yerləşən 709 saylı hərbi hissənin komandiri, polkovnik Surət Hüseynov mərkəzi hakimiyyətə itaətsizlik göstərərək silahlı qiyam qaldırdı. Hökumətin qiyamı lokal şəkildə yatırmaq cəhdləri əks nəticə verdi – Gəncəyə göndərilən nümayəndələr girov götürüldü, qiyamın miqyası genişlənərək paytaxt Bakıyayönəldi və qiyamçılar ali rəhbərliyin istefasını tələb etdilər. Ölkə faktiki olaraq bir addım qalaraq vətəndaş müharibəsi və tam parçalanma təhlükəsi ilə üz-üzə idi.
Bu kritik şəraitdə 1992-ci ildə hakimiyyətə gəlmiş AXC-Müsavat iqtidarı proseslərin qarşısını ala bilmədiyini dərk edərək, son anda yeganə çıxış yolu kimi Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ali Məclisinin Sədri Heydər Əliyevə müraciət etdi. Xalqın və hakim dairələrin təkidli dəvəti ilə Heydər Əliyev 1993-cü il iyunun 9-da Bakıya gəldi. Ölkəni xaosdan xilas etmək missiyasını üzərinə götürən Ulu Öndər təhlükəni səngitmək üçün şəxsi həyatını riskə ataraq Gəncəyə yollandı, qiyamçı qüvvələrlə danışıqlar apardı və qardaş qırğınının genişlənməsinin qarşısını aldı. Nəticədə, iyunun 15-də Azərbaycanın Ali Sovetinin (parlamentin) fövqəladə iclası çağırıldı və həmin iclasda Heydər Əliyev Ali Sovetin sədri seçildi. Bununla da Azərbaycanda müstəqillik tarixinin yeni və uğurlu mərhələsi başlandı – 15 iyun 1993-cü il ölkə tarixində Milli Qurtuluş Günü kimi tarixə həkk olundu.
Heydər Əliyev həmin iclasdakı çıxışında qarşıda duran vəzifələri açıqlayaraq qətiyyətlə bildirdi: “Mənim həyatım da, fəaliyyətim də yalnız və yalnız Azərbaycanın müstəqilliyinin qorunub saxlanmasına, ölkəmizin bu ağır vəziyyətdən çıxmasına həsr olunacaqdır”. Doğrudan da, onun yenidən hakimiyyətə qayıdışı çox keçmədən ölkəni uçurumun astanasından geri döndərdi. 1993-cü ilin iyun böhranının ardınca ölkədə illərlə davam etmiş ictimai-siyasi qarşıdurma səngidi, qanunsuz silahlı dəstələr zərərsizləşdirildi, vətəndaş müharibəsi təhlükəsi aradan qalxdı. Bunun əyani təsdiqi kimi, cəmi bir neçə ay sonra – 1993-cü il oktyabrın 3-də Heydər Əliyev xalqın böyük əksəriyyətinin dəstəyi ilə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti seçildi. Beləliklə, 15 İyun 1993 hadisələri Azərbaycan dövlətçiliyini məhv olmaqdan xilas etdi və milli tariximizin gedişatını köklü surətdə dəyişdirdi. Prezident İlham Əliyevin vurğuladığı kimi, “Qurtuluş günü Azərbaycan tarixində dönüş nöqtəsi idi”.
Milli Qurtuluşun Siyasi Nəticələri və Dövlətçilikdə Rolu
Heydər Əliyevin ikinci dəfə hakimiyyətə qayıdışı sayəsində Azərbaycan öz müstəqilliyini qoruyub saxlamağa və möhkəmləndirməyə nail oldu. Ulu Öndər ilk növbədə ölkədə tam ictimai-siyasi sabitlik yaradılmasını başlıca şərt kimi qarşıya qoydu və buna qısa zamanda nail oldu. Onun qətiyyətli rəhbərliyi ilə qısa müddət ərzində tüğyan edən siyasi böhran dayandırıldı, konstitusion qayda bərpa edildi, dövlət institutlarının dağılmasının qarşısı alındı. 1993-cü ilin iyununda həyata keçirilən bu xilaskarlıq missiyası nəticəsində Azərbaycan dövlətçiliyi məhv olmaqdan xilas oldu və ölkənin müstəqilliyinin itirilməsi təhlükəsi aradan qaldırıldı. Məhz həmin dövrdə atılan addımlar sayəsində Azərbaycan dövlət müstəqilliyini itirmədi və bir dövlət kimi yaşamaq hüququnu qorudu.
Milli Qurtuluşdan sonra Azərbaycan Respublikasında dövlət quruculuğu prosesinə sistemli şəkildə start verildi. 1995-ci ildə müstəqil Azərbaycanın ilk Konstitusiyasının qəbulu, qanunvericilik bazasının yaradılması, hüquqi, demokratik və dünyəvi dövlət quruculuğunun təməli bu dövrdə qoyuldu. Dövlət idarəçiliyində səriştəli kursun bərpası nəticəsində ölkə iqtisadiyyatının dirçəlişi üçün zəruri islahatlara başlanıldı, neft strategiyasının əsası qoyuldu. Hələ 1994-cü ilin mayında Ermənistanla atəşkəs razılaşmasının əldə edilməsi, sentyabrında isə “Əsrin müqaviləsi” adlandırılan nəhəng neft kontraktının imzalanması Azərbaycanın gələcək inkişafına yol açan strateji addımlar idi. Bu qərarlar sabitlik şəraitində ölkənin təbii sərvətlərindən səmərəli istifadə etməklə dünya bazarına çıxışını təmin etdi və ümumilikdə, müstəqil Azərbaycanın iqtisadi-siyasi yüksəlişinin əsasını yaratdı.
Milli Qurtuluşun ən mühüm siyasi nəticələrindən biri də ölkədə milli həmrəylik və birliyin təmin olunması oldu. 1993-cü ilin ağır böhranından sonra Heydər Əliyev cəmiyyət daxilində bölünməni aradan qaldıraraq bütün xalqı vahid amal ətrafında birləşdirməyə nail oldu. “Əgər respublikada ictimai-siyasi sabitlik olmasa, sağlam mühit olmasa, heç bir sosial-iqtisadi proqramın həyata keçməsi mümkün deyil” – deyə bildirən Ulu Öndər ölkə daxilində sabitlik və vətəndaş həmrəyliyini dövlətin inkişafı üçün təməl şərt hesab edirdi. Məhz onun siyasi iradəsi sayəsində qısa müddətdə ictimai-siyasi həyat normallaşdı, xaos və özbaşınalıq mühiti aradan qalxdı, Azərbaycan cəmiyyəti parçalanmadan xilas oldu. Xalq Ümummilli Liderin ətrafında sıx birləşərək Azərbaycançılıq ideyası və dövlət müstəqilliyi naminə vahid mövqedən çıxış etməyə başladı. Nəticədə, ölkədə milli birlik və bütövlük ruhu gücləndi, dövlət orqanları ilə xalq arasında inam bərpa olundu.
Bu dövr Azərbaycanın taleyində həqiqi mənada xilaskarlıq missiyası oldu. Tarixçi-alimlər qeyd edirlər ki, Milli Qurtuluş Günü müasir Azərbaycan dövlətinin gerçək yüksəlişinin və müstəqil dövlətçiliyimizin qurulmasının başlanğıcıdır. Professor Cəbi Bəhramovun sözləri ilə desək, “Qurtuluş Günü mənim üçün vətənimin – Azərbaycanın xilası deməkdir”. Bu tarixdən başlanan siyasi xətt nəticəsində Azərbaycan qısa zamanda siyasi təlatümlərdən çıxaraq regionun ən sabit və inkişafyönümlü dövlətinə çevrildi. Ulu öndər Heydər Əliyevin müəyyənləşdirdiyi strateji kurs sonrakı onilliklərdə də ölkənin bütün sahələrdə tərəqqisinə zəmin yaratdı. Bu kursun layiqli davam etdirilməsi nəticəsində Azərbaycan 1990-cu illərin əvvəllərində üzləşdiyi ölüm-dirim sınaqlarından güclənərək çıxmış və dövlət müstəqilliyini dönməz etmişdir.
Milli Qurtuluş Gününün Mədəni Əhəmiyyəti və Cəmiyyətdə Yeri
Milli Qurtuluş Günü Azərbaycan cəmiyyətində milli qürur və həmrəylik rəmzinə çevrilmişdir. Xalqımız bu günü təkcə tarixə nəzər salmaq üçün deyil, həm də indiki uğurlarına görə qürurlanmaq üçün qeyd edir. Artıq neçə illərdir ki, 15 iyun günü ölkə boyu yüksək əhvali-ruhiyyə və coşqu ilə keçirilir, ictimaiyyət arasında milli qürur hissi və vətəndaş həmrəyliyi duyğularını gücləndirir. Bu bayram xalqın yaddaşında ölkənin çətin sınaqlardan keçərək əldə etdiyi birlik və dirçəlişin təcəssümü kimi yaşayır. Hər il dövlət rəhbərləri, ictimai xadimlər və vətəndaşlar Ümummilli Lider Heydər Əliyevin xatirəsinə ehtiram əlaməti olaraq Fəxri Xiyabanda məzarını ziyarət edir, abidələri önünə gül dəstələri qoyurlar. Xüsusilə, Milli Qurtuluş Günü ərəfəsində televiziya və mətbuatda həmin dövrün tarixi xatırlanır, Heydər Əliyevin xilaskarlıq rolunu vurğulayan sənədli filmlər, verilişlər yayımlanır. Məsələn, 2024-cü ildə Mingəçevir şəhərində təşkil olunan elmi-nəzəri konfrans “15 iyun 1993-cü il – Azərbaycan xalqının milli qurtuluş tarixidir” adlı film nümayişi ilə başlanmışdır. Bu cür proqramlar cəmiyyətin bütün təbəqələrinə Qurtuluş gününün mahiyyətini çatdırır və gənc nəsildə tarixə hörmət hissini aşılayır.
Milli Qurtuluş Gününün mədəni əhəmiyyəti təkcə rəsmi mərasimlərlə məhdudlaşmır, həm də xalq arasında bir bayram atmosferi kimi yaşanır. Hər il paytaxt Bakıda və ölkənin əksər regionlarında bayram münasibətilə müxtəlif tədbir və təntənəli mərasimlər keçirilir. Bu tədbirlər sırasında elmi-praktik konfranslar, dəyirmi masalar, konsert proqramları, sərgilər və məktəblilər arasında inşa müsabiqələri xüsusi yer tutur. Məsələn, Milli Kitabxanada “15 İyun – Milli Qurtuluş Günü” mövzusunda virtual sərgidə rəsmi sənədlər, fotoşəkillər, qəzet materialları nümayiş etdirilmişdir. Ali məktəblərdə və müəssisələrdə Heydər Əliyev irsini öyrənən Heydər Əliyev Mərkəzləri tərəfindən toplantılar təşkil olunur, o cümlədən ədəbi-bədii kompozisiyalar təqdim edilir. 2024-cü ildə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetində keçirilən “Qurtuluşdan Zəfərə” adlı tədbirdə əvvəlcə Ümummilli Liderin həyat və fəaliyyətinə dair sənədli film göstərilmiş, daha sonra akademik məruzələr dinlənilmişdir. Bu kimi tədbirlərdə natiqlər 15 iyun tarixinin tarixi-siyasi əhəmiyyətindən bəhs etmiş, Heydər Əliyevin dövlətçilik kursunun müasir dövrdə də uğurla davam etməsini vurğulamışlar.
Həm paytaxtda, həm də bölgələrdə keçirilən bayram mərasimləri geniş mədəni proqramlarla zənginləşdirilir. Məsələn, 2024-cü ildə Daşkəsən rayonunda Ümummilli Liderin siyasi hakimiyyətə qayıdışının 31-ci ildönümünə həsr edilmiş yığıncaqda çıxış edənlər Qurtuluş Gününün tarixi əhəmiyyətindən və Heydər Əliyevin müasir Azərbaycan dövlətinin qurulmasındakı xidmətlərindən danışmışlar. Belə tədbirlər adətən Ulu Öndərin abidəsinin ziyarəti ilə başlanır, ardınca konfranslar və konsert proqramları təşkil olunur. Daşkəsəndəki həmin tədbirdə məktəblilərin hazırladıqları bayram rəqsləri və ədəbi kompozisiyalar nümayiş etdirilmiş, incəsənət ustalarının ifasında musiqili proqram təqdim olunmuşdur. Oxşar şəkildə, digər bölgələrdə – məsələn Samux, Naftalan və Naxçıvan – keçirilən mərasimlərdə də əvvəlcə Heydər Əliyevin abidələri önünə güllər qoyulmuş, daha sonra bədii hissə ilə davam edən konsert və teatrlaşmış çıxışlar bayram ab-havası yaratmışdır. Bütün bu mədəni tədbirlər Milli Qurtuluş Gününün cəmiyyətdə geniş təntənə ilə qeyd edildiyini və xalqın Ümummilli Lidere dərin ehtiramını nümayiş etdirdiyini göstərir.
Milli Qurtuluş Günü həm də Azərbaycan cəmiyyətinin öz yaxın keçmişinə verdiyi dəyərin göstəricisidir. Bu tarix dövlət müstəqilliyinin qorunmasının necə böyük fədakarlıq və qətiyyət tələb etdiyini xatırladır və hər bir vətəndaşda dövlətə bağlılıq hissini gücləndirir. Hər il 15 iyun günündə insanlar sosial şəbəkələrdə, mətbuatda Heydər Əliyevin xilaskar rolu barədə fikirlərini bölüşür, gənc nəslə bu irsi aşılayırlar. Dövlətçilik salnaməmizdə silinməz izlər qoymuş həmin tarixi gün ölkəmizin bu günkü uğurlarının mənəvi-mədəni təməli kimi də qəbul olunur. Başqa sözlə, Milli Qurtuluş ideyası bu gün Azərbaycan cəmiyyətinin həmrəyliyinin və milli kimliyinin vacib bir parçasına çevrilib.
Müasir Azərbaycan üçün Strateji və Siyasi Əhəmiyyəti
Milli Qurtuluş Gününün mesajı və mirası müasir Azərbaycan üçün də son dərəcə strateji əhəmiyyət daşıyır. Bu günün tarixi dərsləri göstərir ki, müstəqil dövlətin varlığı üçün güclü liderlik, xalq-iqtidar birliyi və uzaqgörən siyasi kurs vacibdir. Heydər Əliyevin 1993-cü ildə ölkəni böhrandan çıxarmaqla başlatdığı inkişaf strategiyası sonrakı onilliklərdə Azərbaycanın beynəlxalq aləmdə yerini möhkəmləndirmiş və ölkəmizi Cənubi Qafqazın lider dövlətinə çevirmişdir. Ulu Öndərin hakimiyyətə qayıdışından sonra əldə edilmiş davamlı inkişaf və sabitliksayəsində Azərbaycan regionda və dünyada nüfuz qazanmış, dünya iqtisadi sisteminə inteqrasiyası sürətlənmişdir. Məhz Qurtuluşdan sonra formalaşdırılan güclü dövlətçilik təməlləri nəticəsində Azərbaycan 2020-ci ildə öz ərazi bütövlüyünü bərpa etmək üçün kifayət qədər qüdrətli ordu və iqtisadi potensiala sahib olmuşdur. Bunun parlaq nümunəsi 44 günlük Vətən müharibəsində qazanılan tarixi Zəfərdir ki, bu zəfərin kökləri də məhz 1993-cü ilin Qurtuluş hadisələrinə gedib çıxır. Belə ki, Ümummilli Liderin əsasını qoyduğu güclü ordu quruculuğu, xalqın milli birlik ruhu və praqmatik xarici siyasət sayəsində Azərbaycan dövləti 2020-ci ildə uzun illər işğal altında qalmış torpaqlarını azad etməyə nail oldu. Heydər Əliyevin illər öncə ifadə etdiyi “Azərbaycanı bütöv görmək” arzusu həyata keçdi və ölkəmiz tam suverenliyini bərpa etdi.
Bu gün Milli Qurtuluş Günü müasir Azərbaycan üçün həm də bir strateji yaddaş rolunu oynayır. Hər il bu bayram qeyd olunarkən dövlət rəhbərliyi və ictimaiyyət ölkənin hansı çətin yollardan keçdiyini, bu sabitlik və inkişaf mühitinin necə əldə olunduğunu xatırlayır. Prezident İlham Əliyev atasının siyasi irsini davam etdirməkdə məhz Qurtuluş fəlsəfəsinə sadiq qaldığını dəfələrlə vurğulamışdır. Ölkə başçısının sözlərinə görə, Azərbaycanın son 30 ildə bütün sahələrdə qazandığı uğurların təməlində məhz 1993-cü ilin Qurtuluş qərarları dayanır və bu siyasi kursun yeni dövrün tələblərinə uyğun davam etdirilməsi ölkəmizi yeni zəfərlərə aparmaqdadır. Milli Qurtuluş ideyası, eyni zamanda, müasir dövrdə Azərbaycanın milli təhlükəsizliyinin və dövlət suverenliyinin qorunmasında ideoloji dayaq nöqtəsi kimi çıxış edir. Bu tarix bizə dövlətçilik prinsiplərimizə sadiq qalmağı, milli mənafelər naminə bir olmağı öyrədir. Azərbaycan cəmiyyətində Qurtuluş Günü, strateji baxımdan, milli dirçəlişin və dövlət qüdrətinin rəmzikimi qəbul olunur və hər il xalqımıza gələcəyin çağırışlarını qarşılayarkən keçmişdən güc almağa sövq edir.
Milli Qurtuluş Gününün müasir siyasi mənası ondan ibarətdir ki, bu gün Azərbaycan dövləti 15 iyun 1993-cü ildən başlanan yolun uğurla davam etdirilməsi sayəsində regionda sabitlik yaradan, beynəlxalq layihələrdə söz sahibi olan və öz milli maraqlarını qoruya bilən bir aktora çevrilib. Ümumilikdə, Milli Qurtuluş Günü həm tarixən, həm də müasir dövrdə Azərbaycan dövlətinin xilası, sabitliyi və tərəqqisi anlamını daşıyır. Bu əlamətdar günün hər il qeyd olunması Azərbaycan xalqının keçmişinə ehtiramını, bu gününə qürurunu və gələcəyinə inamını ifadə edir. Beləcə, 15 İyun – Azərbaycan Xalqının Milli Qurtuluş Günü tarixi konteksdə bir dönüş nöqtəsi olmaqla yanaşı, ölkəmizin mədəni-siyasi həyatında birlik, həmrəylik və milli özünüdərk günü kimi əbədi yaşayacaqdır.
Allahverdiyeva Gülnarə
ADPU-nun nəzdində Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Kollecinin müəllimi
