Sərdəri Toponiminin Etimologiyası və Farslaşdırma Siyasətində Yeri - Xosrov Barışan

Giriş

Toponimlər xalqın tarixi yaddaşını, kimliyini və mədəniyyətini əks etdirən mühüm göstəricilərdir. Hər bir coğrafi ad müəyyən dövrün dili, dünyagörüşü və məişət tərzindən xəbər verir. Təbrizin cənub-qərbində yerləşən və xalq arasında Sərdəri adlanan şəhər rəsmi mənbələrdə “Sərdrud” kimi qeyd olunur. Bu ad dəyişməsi sadəcə fonetik məsələ deyil, həm də XX əsrdə yürüdülmüş farslaşdırma siyasətinin nəticəsidir.

—

Sərdəri adının xalq etimologiyası

Yerli əhali arasında bu toponimin əsli “Sərin dərə” ifadəsindən gəlir. Coğrafi mövqe də bunu təsdiq edir: bölgə dərə içində yerləşir və yayda nisbətən sərin iqlimə malikdir.

Türk dillərində uzun ifadələr zamanla sadələşərək qısalır. Fonetik ixtisar mexanizmi nəticəsində sözün inkişafı belə olmuşdur:

Sərin dərə → Sərindərə

Sərindərə → Səridəri

Səridəri → Sərdəri

Bu dəyişmə dilin təbii qanunauyğunluqlarından doğmuşdur və xalq danışığında formalaşmışdır. Beləliklə, “Sərdəri” türk mənşəli, semantik baxımdan aydın bir coğrafi addır.

—

Rəsmi farslaşdırma siyasəti və “Sərdrud” forması

XX əsrin əvvəllərində Rza şah Pəhləvi dövründə İranın bütün qeyri-fars bölgələrində toponimlərin dəyişdirilməsi geniş şəkildə aparıldı. Məqsəd türkcə, kürdcə və digər yerli adları ya fars adları ilə əvəzləmək, ya da farsca elementlər əlavə etməklə dəyişdirmək idi.

Bu siyasət nəticəsində:

Qaradağ → Arasbaran

Xiyav → Meşkinşəhr

Qızılüzən → Səfidrud

Göyçə gölü → Urmiya gölü

və s. dəyişikliklər aparılmışdır.

Məhz bu prosesdə Sərdəri adı da rəsmi sənədlərdə farslaşdırılaraq “Sərdrud” formasına salındı. Buradakı “rud” fars dilində “çay” mənasını verir. Halbuki bölgənin əhalisi tarixən türkdilli olmuş və farsca adlandırmaya ehtiyac duymamışdır.

—

Dil və yaddaşın müqaviməti

Yer adlarının dəyişdirilməsi mərkəzi hakimiyyətin qərarı ilə həyata keçirilsə də, xalqın gündəlik danışığında bu dəyişikliklər kök sala bilməmişdir. Bu gün də yerli əhali rəsmi sənədlərdə “Sərdrud” yazılsa belə, öz məişətində və danışığında Sərdəri formasını qoruyur. Bu fakt göstərir ki, toponimlər yalnız coğrafi işarə deyil, həm də mədəni kimlik və müqavimət simvoludur.

—

Nəticə

Əsl ad: Sərdəri – türk mənşəli, “Sərin dərə” ifadəsinin fonetik qısalması.

Rəsmi farslaşdırılmış forma: Sərdrud – Rza şah dövrünün şovinist siyasəti nəticəsində meydana çıxmış süni forma.

Əhəmiyyət: Sərdəri toponimi Azərbaycan türklərinin dil yaddaşının, mədəniyyətinin və tarixi kimliyinin qorunmasının canlı nümunəsidir.

—

İstifadə olunan mənbələr

1. Barthold, V. V. Orta Asiya Türklərinin Tarixi. Bakı: Elm, 1990.

2. Minorsky, V. Studies in Caucasian History. Cambridge, 1953.

3. Əlizadə, M. Azərbaycan Toponimikasına Giriş. Bakı: Nurlan, 2007.

4. Doerfer, G. Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen. Wiesbaden, 1963.

5. Əhmədov, Ə. Azərbaycan Yer Adlarının Etimologiyası. Bakı: Elm, 1986.