Qafar Cəfərli yaradıcılığında realizm və intellektual dinamizm:

DETEKTİV VƏ DRAM JANRLARINA PEŞƏKAR YANAŞMA

Cinayət anlayışı bəşər tarixinin başlanğıcından bəri insan varlığının tərkib hissəsi kimi meydana çıxmışdır. İlahi mənşəli ilk nizam pozuntusu – Həvvanın qadağan olunmuş meyvəni yeməsi və onunla birlikdə Adəmin də bu əmələ qoşulması Tanrının qoyduğu qanunun pozulması və nəticə etibarilə cənnətdən qovulma ilə nəticələnmişdir. Bu, bəşər tarixində həm günahın, həm də cəzanın başlanğıc nöqtəsidir. Ardınca isə ilk qətl hadisəsi, yəni Qabilin qardaşı Habilə qəsdi, cinayətin insani təbiətlə və eyni zamanda azad iradə ilə necə bağlı olduğunu göstərir. Burada həm günah, həm qəsd, həm də hüquqi və mənəvi məsuliyyət anlayışları öz ilkin arxetipini tapır.
Bu hadisələr eyni zamanda ədəbiyyatın və incəsənətin mövzu qaynaqları olaraq da bütün dövrlərdə işlənmiş, xüsusilə detektiv janrın fəlsəfi təməlini təşkil etmişdir. İnsan və onun içindəki yaxşılıqla pisliyin mübarizəsi ədəbiyyatın daim araşdırdığı əsas məsələ olmuşdur.
Detektiv ədəbiyyat bu məsələyə fərqli – məntiqi, intellektual və sosial aspektdən yanaşaraq, oxucunu yalnız hadisə ilə tanış etmir, eyni zamanda düşünməyə, nəticə çıxarmağa və mühakimə yürütməyə vadar edir. Məhz bu səbəbdən detektiv janr çağdaş dövrün oxunaqlı və funksional janrlarından birinə çevrilmişdir.
Dünyada detektiv janrın ədəbi formalaşması XIX əsrə, konkret olaraq Edgar Allan Poenun 1841-ci ildə “Graham’s Magazine” jurnalında dərc olunan “Rue Morgue Cinayəti” (“The Murders in the Rue Morgue”) hekayəsi ilə başlanmışdır. Bu əsər ilk professional detektiv obrazı olan August Dupin vasitəsilə janrın əsas struktur elementlərini müəyyən etmiş və sonradan dünya ədəbiyyatında detektiv ənənəsinin əsasını qoymuşdur.
Azərbaycan ədəbiyyatında da bu janr təkcə müasir dövr yazarlarına aid olmayıb, XIX və XX əsr klassiklərinin yaradıcılığında da detektiv elementlərə rast gəlinir. Məsələn, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin “Daş” və “Ac həriflər” kimi hekayələrində məntiqi açılış, cinayət və nəticə arasında əlaqələr qura bilən struktur müşahidə olunur. M.Ə.Sabir, Mirzə Cəlil, Nəriman Nərimanov kimi maarifçi yazarlar da öz satirik və realist mətnlərində sosial cinayətləri — oğurluq, rüşvət, korrupsiya kimi halları tənqid obyekti edərək bədii şəkildə təqdim etmişlər.
XX əsrin ortalarında isə bu janr Cəmşid Əmirovun yaradıcılığında tam formalaşaraq müstəqil bir istiqamətə çevrilmişdir. Onun “Sahil əməliyyatı”, “Brilyant məsələsi”, “Qara Volqa” kimi əsərləri Azərbaycan detektiv ədəbiyyatının təməl daşları sayılır. Daha sonrakı dövrdə Cingiz Abdullayev, Elxan Elatlı, Yusif Əhmədov, Ənvər Seyidov, Müşfiq Zeynalov, Nəcəf Talıbov və başqaları bu janrda yazaraq onu daha da inkişaf etdirmişlər.
Bu kontekstdə Qafar Cəfərlinin yaradıcılığı həm forma, həm məzmun, həm də struktur baxımından özünəməxsus yanaşma tərzi ilə seçilir. Onun yazıçılıq fəaliyyəti təkcə ədəbiyyat kontekstində deyil, həm də hüquq, kriminalistika və sosial psixologiya baxımından təhlil edilməli bir sahədir.
Qafar Cəfərlinin detektiv dünyası, hadisədən nəticəyə deyil, nəticədən hadisəyə doğru hərəkət edir.
Qafar Cəfərli – 07 mart 1957-ci ildə Lənkəran rayonun Viyən kəndində anadan olmuş, Bakı Dövlət Universitetinin hüquq fakültəsini bitirmişdir. Otuz ilə yaxın müddətdə Daxili İşlər Nazirliyi sistemində, xüsusən də əməliyyat sahəsində fəaliyyət göstərmişdir. Bu sahədə qazandığı bilik və bacarıqlar, real hadisələrlə işləmək təcrübəsi onun yazıçı kimliyinə güclü zəmin yaratmışdır. Uzun müddət Lənkəran daxil işlər idarəsində əməliyyat işlərinə başçılıq etmişdir. Uzun müddətli fəaliyyətindən sonra polkovnik rütbəsində təqaüdə göndərilmişdir. Qarabağ savaşları zamanı döyüşlərdə iştirak etmiş və eyni zamanda Qarabağ müharibəsinin veteranıdır. Hal-hazırda 2020-ci ildən AYB nın Lənkaran bölməsinə rəhbərlik edir. O,Prezident mükafatı lauratı və eyni zamanda TDARB qızıl medalı ilə təltif olunmuşdur. Qafar müəllim Lənkəran ədəbi mühitində həm təşkilatçı, həm də ruhlandırıcı rolunu oynayır.
Qafar müəllimin detektiv əsərləri – “Əməliyyatçı”, “Günahsız mələk”, “Kimsə… sizlər”, “Bir gecənin vahiməsi”, “Saatın 61-ci dəqiqəsi” – yalnız süjet yönümlü deyil, həm də analitik və sosial xarakterlidir. Onun yazılarında hadisələrin səbəbi qədər, motivi, arxa planı və nəticəsi də mühüm əhəmiyyət daşıyır. Əsərlər hadisənin sonundan başlanaraq, geriyə doğru – bir növ kriminoloji rekonstruksiya üsulu ilə qurulur. Bu üsul klassik detektiv strukturunu – cinayət → araşdırma → həll – dəyişərək həll → motiv → cinayət ardıcıllığı ilə təqdim edir.
Qafar müəllimin yazılarında diqqəti cəlb edən əsas cəhətlərdən biri də onun süjet quruluşundakı dəqiq məntiqi modeldir. O, hadisə strukturunu zərgər dəqiqliyi ilə işləyir, hər bir detalın süjetdə yerini və funksiyasını əvvəlcədən təyin edir. Belə bir struktur isə yalnız ciddi hazırlıq, hüquqi biliklər və dərin müşahidə qabiliyyəti tələb edir.
Müəllifin oxucusu ilə münasibəti bir növ “ağıl oyunu” xarakteri daşıyır. O, oxucunu yanıltmaq, onu fərqli izlərə yönləndirmək və nəticəni tam fərqli istiqamətdən təqdim etməklə detektiv janrın klassik alətlərindən uğurla istifadə edir. Onun bəzi əsərlərində, məsələn, qətl hadisəsinin baş verdiyi anın əslində əvvəlki bir hadisənin səs yazısı olduğu məlum olur. Bu cür qeyri-adi yanaşmalar əsərlərin yadda qalmasını təmin edir.
Dram janrında Qafar Cəfərli, səhnədə hüquq və mənəviyyatın toqquşmasına
Qafar Cəfərli yalnız nəsr sahəsində deyil, həm də dramaturgiya janrında uğurlu imza sahibidir. Onun yazdığı “Şəhid bayrağı” və “Günahsız mələk” dram əsərləri Lənkəran və Füzuli Dövlət Dram Teatrlarında səhnəyə qoyulmuş və tamaşaçılar tərəfindən maraqla qarşılanmışdır.
Bu dramlar müəllifin hüquqi və mənəvi təcrübəsinin bədii şəkildə səhnəyə köçürülmüş forması kimi çıxış edir. Əsərlərində sosial ədalət, müharibə, şəhidlik, vicdan, ailə dəyərləri kimi mövzular müasir cəmiyyət kontekstində təqdim olunur. Qafar müəllim bu əsərlərlə sübut edir ki, hüquqla bədii mətnin sintezi yalnız detektiv nəsrdə deyil, səhnə sənətində də uğurla tətbiq oluna bilər.
Qafar Cəfərlinin yaradıcılığı Azərbaycan ədəbiyyatında detektiv janrın peşəkar şəkildə işlənməsi baxımından əhəmiyyətli bir mərhələdir. O, bu janrı yalnız bədii estetika səviyyəsində deyil, həm də hüquqi realizm və analitik struktur baxımından zənginləşdirərək, ona yeni funksional qatlar əlavə etmişdir. Qafar müəllimin yazıları oxucuya yalnız kriminal süjet deyil, həm də düşünmək, analiz etmək və hadisələr arasında məntiqi əlaqələr qurmaq imkanları təqdim edir. Bu da onun əsərlərinin həm intellektual, həm də informativ cəhətdən qiymətli olmasını təmin edir.
Nəticə olaraq detektiv ədəbiyyatın tarixi kökləri – Həvvanın qadağan olunmuş meyvəni yeməsindən tutmuş Qabilin Habili öldürməsinə qədər – insanın mənəvi dilemması və azad iradəsi ilə bağlı məsələləri özündə ehtiva edir. Dünya ədəbiyyatında Edgar Allan Poe ilə başlayan bu janr, Azərbaycan ədəbiyyatında da XIX əsrdə Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, XX əsrdə isə Cəmşid Əmirov və digər müəlliflərin yaradıcılığı ilə formalaşmış, müasir dövrdə isə Qafar Cəfərli kimi müəlliflərin fəaliyyəti ilə davam etdirilmişdir.
Əlavə olaraq, onun dramaturgiyadakı fəaliyyəti – “Günahsız mələk” və “Şəhid bayrağı” dramları – yazıçının mövzuya yanaşma çevikliyini və ifadə vasitələrinin zənginliyini nümayiş etdirir. Qafar Cəfərli bədii söz vasitəsilə həm hüquqi, həm də mənəvi həqiqətləri üzə çıxarır, oxucunu və tamaşaçını sadəcə müşahidəçi kimi deyil, düşünən, tərəf tutan, mühakimə edən bir iştirakçıya çevirir.
Beləliklə, Qafar Cəfərlinin ədəbi irsi həm janr baxımından zəngin, həm də milli ədəbiyyatımızda sosial və hüquqi təfəkkürün inkişafı baxımından dəyərli bir məktəbdir. Onun yazdıqları göstərir ki, peşəkar həyat təcrübəsi ilə yazıçı istedadı birləşdikdə ortaya yalnız maraqlı deyil, həm də dərin və təsirli ədəbiyyat nümunələri çıxır. Bu baxımdan Qafar Cəfərli Azərbaycan detektiv və dram ədəbiyyatında mühüm mövqeyə sahibdir və gələcək nəsil yazarlar üçün örnək təşkil edir.
Sizə sağlıqlı, bərəkətli, uzun ömür və yaradıcılıq uğurları diləyirəm , dəyərli ziyalımız Qafar Cəfərli müəllim!