Payızın fəlsəfəsi üzərində düşüncələr AYIZIN

Yazının hər cümləsində bir ahəng, bir təmkin, bir hikmət var. O, payız mənzərəsini sadəcə gözlə görmür, qəlblə hiss edir. Saralan yarpaqlar onun qələmində ömürlərin simvoluna, sərin küləklər qəlbin sınağına, yağış damlaları isə dua ilə qarışmış göz yaşlarına çevrilir. Ali Yusif payızı insan ruhunun aynası kimi görür. O yazır ki, “payızda insan öz içindəki kədəri daha dərindən hiss edir” — bu ifadə, yazının bütün fəlsəfi təməlini təşkil edir.

Çünki payız təkcə təbiətin soyuması deyil, həm də insanın daxili sükutunun, təfəkkürünün fəslidir. Bu dövrdə təbiət susur, amma bu sükutun içində dərin bir nitq var: hər düşən yarpaq insanın keçmişinə, hər duman insanın düşüncələrinə, hər külək isə insanın yaddaşına toxunur. Müəllifin təsvir etdiyi mənzərə — “solan güllər, yağışlı göylər, dumanlı dağlar” — həm xarici təbiətin, həm də insan daxili aləminin poetik vəhdətidir. Yazıda diqqətçəkən məqam odur ki, müəllif payızı yalnız hüznlə məhdudlaşdırmır. O, kədərin içində hikmət, faniliyin içində əbədiyyət, soyuğun içində istilik tapır. Onun fikrincə, payız insana səbrin, təvazökarlığın, inamın dərsini verir. “Haradan gəlmisənsə, bir gün ora dönəcəksən” cümləsi yazının fəlsəfi zirvəsidir. Bu fikir həm dini, həm də varlıq yönümlü dərin mənaya malikdir — torpağa qayıdış, yəni başlanğıca dönüş, insanın həyat dairəsinin təbii sonluğu kimi təsvir edilir. Müəllif bu dönüşü qorxulu sonluq kimi deyil, təbiətin və ilahi qanunun ayrılmaz bir hissəsi kimi qəbul edir. Ali Yusifin yazısında Allaha yönəlmiş bir səmimiyyət, bir mənəvi istilik hiss olunur. O deyir: “Payızda insan daha çox Allaha üz tutur.” Bu, sadəcə bir inanc ifadəsi deyil — bu, insanın acizliyini dərk etməsinin, Yaradanın sonsuz mərhəmətinə sığınmasının təsviridir. Payızın sükutu, sanki bir səssiz dua kimi oxunur. Yazı boyunca təbiət və inam bir-birini tamamlayır; sanki hər sarı yarpaq Allaha yönəlmiş bir zikrdir. Əsərin üslubu da fəsil kimi təmkinli və ahənglidir. Cümlələr axıcı, dərin və sükut doludur. Müəllif payızın səsi kimi danışır — sakit, amma mənalı. Onun sözlərində bir poetiklik, bir bədii duyarlıq var. Hər bənzətmə, hər simvol sanki düşünülmüş bir rəmzdir. “Payız qəlbin güzgüsüdür” ifadəsi yazının həm başlanğıc, həm də son fəlsəfi nəticəsini özündə birləşdirir. Çünki payızda insanın daxilində olan hər duyğu üzə çıxır — kimdə kədər varsa, o artar; kimdə ümid varsa, o böyüyər. Nəticə olaraq demək olar ki, “Payız düşüncələri” yazısı təkcə bir fəslin təsviri deyil, insan həyatının mənəvi portretidir. Ali Yusif payızı təbiətin dili ilə deyil, ruhun dili ilə danışdırır. Onun fikirlərində həyatın faniliyi ilə yanaşı, əbədiyyətə inam da var. Bu yazı oxucunu düşündürür, təbiətə baxarkən öz içini görməyə çağırır. O bizə öyrədir ki, hər yarpaq, hər külək, hər damla bir dərsdir; təbiətin sükutu da, payızın soyuğu da, insanın duaları da bir bütöv həqiqətin parçalarıdır. Beləcə, Ali Yusifin “Payız düşüncələri” insan ömrünün fəlsəfi mənzərəsi kimi oxunur. Bu yazı bizə xatırladır ki, payız — təkcə yarpaqların saraldığı zaman deyil, həm də ruhun yetkinləşdiyi, düşüncələrin dərinləşdiyi, inamın bərqərar olduğu mövsümdür.