Sevil Azadqızı İlhame Muslimovanın nqəzəlini təhlil edir
QƏZƏL
(Rəməl bəhri)
Deməyin bir ölüdür, qanına qəltandı ŞƏHİD,
Çün mələkdir o daha, cənnətə qılmandı ŞƏHİD…
Bu Vətən uğruna içmişsə şəhadət meyini,
Yurdunun hər daşına min kərə qurbandı ŞƏHİD…
Alnımızdan qaranı sildi, bizi var elədi,
Vətənin ağrısına, dərdinə dərmandı ŞƏHİD …
Qazi qardaşlarının dəstəsi karvansa əgər,
O zaman öndə gedən kəsdi və sarvandı ŞƏHİD ….
Bir təsadüflə məgər Tanrı yaratmışdır onu?
Doğulandan verilən əmr(i)di, fərmandı ŞƏHİD…
Hər qarış torpağıma qanı qarışmışsa əgər,
Meşədi, göydü, dənizdi, çəmən, ormandı ŞƏHİD…
Evinin hər bucağı xatirəsiylə doludu,
Qayıdır ruhu evə, hər gecə mehmandı ŞƏHİD….
İki hecadı, fəqət, hikməti dağdan da ağır,
Tökülən qanla, Şəfa, dəhr(i)də ümmandı ŞƏHİD…
İlhame Muslimova
TƏHLİLİ:
Əlbəttə, aşağıda təqdim olunan esse şəklindədir:
Şəhidlik – Ölümün deyil, əbədiyyətin adıdır. Azərbaycan ədəbiyyatında şəhidlik anlayışı təkcə dini və ya hərbi bir məqam kimi yox, həm də mənəvi və milli kimliyin dərin simvolu kimi təqdim olunur. Təhlil etdiyimiz bu qəzəldə isə şəhid obrazı sadəcə fiziki olaraq həyatını itirən bir insan deyil, millətinə ruh, torpağa can, gələcəyə isə ümid bəxş edən müqəddəs bir varlıq kimi poetik şəkildə təsvir edilir. Şairin rəməl bəhrində yazdığı bu qəzəl, klassik poetik ənənəyə söykənsə də, çağdaş düşüncə və ruhu özündə yaşadır.
Qəzəlin ilk misrasında verilən “Deməyin bir ölüdür, qanına qəltandı ŞƏHİD” ifadəsi ilə müəllif oxucunu dərhal bir anlayışa səsləyir: şəhid ölmür. Bu, sadəcə inanc yox, həm də bir mövqe, bir qavrayışdır. Şəhidlik, şairin baxışında, insanın öz həyatını uca ideallar – vətən, torpaq, iman – uğrunda fəda etməsinin zirvəsidir. O, “mələkdir” və “cənnətə qılmandı”. Bu bənzətmələr şəhidin ölümünü yox, onun ucalığını ifadə edir.
Qəzəlin davamında şəhidin vətən uğrunda içdiyi “şəhadət meyi” onun bu dünyadakı bütün maddi varlıqlardan imtina etdiyini göstərir. Vətənə canını verən insan, artıq o torpağın bir parçasına çevrilir. “Yurdunun hər daşına min kərə qurbandı ŞƏHİD” misrasında bu fikir daha da konkretləşir – şəhid təkcə torpağın sahibi deyil, onun qoruyucusu, ruhu və bəlkə də nəfəsidir.
Qəzəldə çox güclü poetik simvollar yer alır. Məsələn, şəhid “dərmandır” – bu o deməkdir ki, millətin yarasını sağaldan da, alnından qaranı silən də odur. Və ya “karvan” – həyat yoludur, mübarizədir. Əgər qazilər bu yolun yolçularıdırsa, şəhid onun önündə gedən sarvandır – lideri, yol göstərənidir. Bu bədii simvollarla şair şəhidin həm tarixi, həm də mənəvi liderliyini təsdiq edir.
Qəzəlin ən təsirli məqamlarından biri şəhidin Tanrı tərəfindən yaradılmış xüsusi bir varlıq kimi təqdim olunmasıdır. “Doğulandan verilən əmr(i)di, fərmandı ŞƏHİD” misrası onun şəhadətinin təsadüfi deyil, müqəddəs olduğunu bildirir. Bu fikir şəhidliyin ilahi mənşəyini göstərməklə yanaşı, onu da vurğulayır ki, şəhid olmaq hər kəsə qismət olmur.
Şair daha sonra şəhidin qanı ilə yoğrulmuş torpağı bir obrazlar zəncirinə çevirir: “Meşədi, göydü, dənizdi, çəmən, ormandı ŞƏHİD…” – yəni təbiətin hər bir hissəsi artıq şəhidin özü ilə nəfəs alır. Bu misra şəhidin Vətənlə necə vəhdət təşkil etdiyini göstərir.
Qəzəlin sonunda isə duyğular daha da dərinləşir. Şəhidin evi, ailəsi, xatirələri ilə dolu məkanı, onun ruhunun hər gecə evə “mehman” kimi qayıtması ideyası – bu, fiziki yoxluğun arxasında duran mənəvi varlığın nə qədər canlı olduğunu göstərir. Şəhid gedir, bədəni torpağa qarışır, amma ruhu ailəsi ilə, xalqı ilə birlikdə yaşayır.
Ən sonuncu beyt isə bu qəzəlin fəlsəfi kulminasiyasıdır:
“Zaman keçmir, biz keçirik… və arxamızda yalnız geri dönə bilməyən ruhlar qalır.”
Bu misra, əslində, yalnız şəhidlərə yox, bütün insanlara bir xatırlatmadır: vaxt ötüb keçmir, biz ötürük – və hər addımda yaddaşlarda iz buraxırıq.
Bu qəzəl bir vətən andı, bir ruhun duası, bir millətin fəxarətidir. Şəhidliyi anlamaq, onu yaşatmaq, onu yazmaq – bir xalqın öz varlığına sahib çıxmasıdır. Və bu qəzəl bunu yüksək poetik məharətlə ifadə edir.
Şəhidlik haqqında yazılmış bu qəzəl həm forma baxımından klassik, həm də məzmun baxımından çağdaş ruh daşıyır. O, təkcə bir estetik zövq mənbəyi deyil, həm də mənəvi oyanış vasitəsidir. Belə bir əsəri oxumaq yalnız oxumaq deyil — duymaq, düşünmək və dərin bir hörmətlə susmaqdır.
✍ Sevil Azadqızı
Azərbaycan dili və ədəbiyyatı müəllimi.Filoloq. Ədəbi tənqid və təhlilçi.
23.07.2025
