(Vlll hissə)
Cavidşünaslıqda yeni mərhələdən danışarkən söhbət təkcə bir elmi istiqamətin genişlənməsindən deyil, bütövlükdə ədəbi düşüncənin öz predmetinə münasibətinin dəyişməsindən gedir.
Hüseyn Cavid irsi uzun illər boyu ideoloji çərçivələrdə, ya romantizmin ümumi təsvirləri, ya da repressiya faktlarının kölgəsində oxunmuş, onun estetik və fəlsəfi sistemi çox zaman ya parçalanmış, ya da bir istiqamətli yozumlara tabe edilmişdir. Məhz bu nöqtədə cavidşünaslıqda yeni mərhələ anlayışı meydana çıxır və bu mərhələ Cavidə yalnız tarixi şəxsiyyət, faciəli taleli sənətkar və ya romantik dramaturq kimi deyil, bütöv bir estetik-fəlsəfi sistemin qurucusu kimi yanaşmanı əsas prinsipə çevirir. Bu yeni mərhələnin formalaşmasında elmi təhlilin dərinləşməsi, mətnə qayıdış, kontekstlərin genişlənməsi və metodoloji şüurun aydınlaşması həlledici rol oynayır. Bu mərhələnin əsas göstəricilərindən biri Hüseyn Cavid yaradıcılığının artıq lokal ədəbi hadisə kimi deyil, milli və bəşəri estetik sistemin tərkib hissəsi kimi dəyərləndirilməsidir.
Cavidin ideyaları yalnız öz dövrünün siyasi və ictimai reallıqları ilə izah olunmur, əksinə, insan, azadlıq, şər və xeyir, vicdan və məsuliyyət kimi ümumbəşəri problemlərin poetik ifadəsi kimi oxunur. Məhz bu yanaşma cavidşünaslıqda elmi baxışın miqyasını genişləndirir və Cavid mətnlərini klassik Şərq düşüncəsi, Avropa romantizmi və müasir fəlsəfi diskurslarla dialoq müstəvisinə çıxarır. Bu dialoqun qurulması isə təsadüfi deyil, sistemli elmi yanaşmanın nəticəsidir. Bu iki kitabın elmi təsiri də məhz burada özünü göstərir. Onlar Cavid irsini izah edən mətnlər olmaqla kifayətlənmir, cavidşünaslığın özünü tədqiqat obyekti kimi dərk etməyə imkan yaradır. Bu yanaşma Cavid haqqında yazılmış əvvəlki tədqiqatların zəif və güclü tərəflərini üzə çıxarır, təkrarlanan sxemləri, şablon mülahizələri və ideoloji məhdudiyyətləri aşmağa çalışır. Sona Vəliyevanın araşdırmalarında bu xüsusilə aydın sezilir: o, Cavid irsini “müdafiə olunan” və ya “təqdir edilən” ədəbi fakt kimi deyil, elmi təhlilə açıq, mürəkkəb və çoxqatlı estetik hadisə kimi təqdim edir. Bu isə cavidşünaslığın yeni mərhələsinin əsas metodoloji fərqini təşkil edir. Yeni mərhələnin mühüm cəhətlərindən biri də Cavid yaradıcılığının yalnız dramaturgiya çərçivəsində deyil, bütöv poetik sistem kimi araşdırılmasıdır. Dram əsərləri, fəlsəfi lirika, tarixi və mifoloji süjetlər bir-birindən ayrılıqda deyil, vahid ideya və estetik xəttin müxtəlif təzahürləri kimi oxunur. Bu baxımdan Cavid sənətinin qüdrəti anlayışı sadəcə poetik güc deyil, düşüncə ardıcıllığı, ideya bütövlüyü və estetik intizam kimi dərk edilir. Sona Vəliyevanın yanaşmasında bu bütövlük xüsusilə ön plana çəkilir. Cavidin hər bir əsəri onun dünya modelinin bir fraqmenti kimi şərh olunur və bu fraqmentlər birlikdə vahid bir fəlsəfi sistem yaradır.
Cavidşünaslıqda yeni mərhələ həm də oxucu ilə alim arasındakı məsafəni yenidən müəyyənləşdirir. Əvvəlki tədqiqatlarda Cavid çox zaman ya mifləşdirilmiş, ya da ideoloji mühakimələrin obyektinə çevrilmişdi. Yeni elmi təsir isə Cavidin mətnlərini açıq, mübahisəyə və fərqli interpretasiyalara açıq şəkildə təqdim edir. Bu, oxucunu passiv qəbul edən mövqedən çıxarıb, onu düşünən, müqayisə edən və sual verən subyektə çevirir. Beləliklə, cavidşünaslıq təkcə akademik sahənin problemi olmur, ümumi ədəbi şüurun inkişafına təsir göstərən bir prosesə çevrilir. Bu iki kitabın elmi təsirinin mühüm tərəfi onların cavidşünaslıqda metodoloji intizam yaratmasıdır. Mənbəyə istinad mədəniyyəti, mətnin daxili analizi, tarixi kontekstlə bədii strukturun uzlaşdırılması kimi prinsiplər burada ardıcıl şəkildə tətbiq olunur. Bu yanaşma gələcək tədqiqatlar üçün də bir model yaradır və cavidşünaslığın təsadüfi yanaşmalarla deyil, elmi sistemlə inkişaf etməsinin mümkünlüyünü sübut edir. Sona Vəliyevanın adı bu kontekstdə yalnız bir müəllif adı kimi deyil, müəyyən elmi məsuliyyət və yanaşma tərzinin simvolu kimi çəkilə bilər.
Cavidşünaslıqda yeni mərhələ anlayışı Hüseyn Cavid irsinin yenidən kəşfi deyil, onun dərinliklərinin elmi əsaslarla açılmasıdır. Bu iki kitab Cavid irsini təkcə izah etmir, onu düşünməyə, mübahisə etməyə və yenidən oxumağa sövq edir. Onların elmi təsiri isə yalnız konkret nəticələrlə məhdudlaşmır. Bu təsir cavidşünaslığın gələcək inkişaf trayektoriyasını müəyyənləşdirir, yeni suallar yaradır və Hüseyn Cavidin Azərbaycan ədəbiyyatındakı yerini daha geniş, daha dərindən və daha məsuliyyətli şəkildə dərk etməyə imkan verir. Cavidşünaslıqda yeni mərhələ anlayışı yalnız bir ədəbi termini və ya tədqiqat istiqamətini ifadə etmir. Bu anlayış Hüseyn Cavid irsinə münasibətdə düşüncə tərzinin, elmi məsuliyyətin və estetik baxışın keyfiyyətcə dəyişməsini ehtiva edir. Uzun illər Hüseyn Cavid yaradıcılığı ya ideoloji çərçivələr daxilində şərh olunmuş, ya da romantik pafosun ümumi təsvirləri ilə kifayətlənmişdir. Yeni mərhələ isə Cavidin sənətini həm milli düşüncənin məhsulu, həm də bəşəri fəlsəfi-estetik sistemin ayrılmaz tərkib hissəsi kimi qəbul etməyi zəruri edir. Bu mərhələdə Cavid artıq yalnız “təqib olunmuş sənətkar” və ya “romantik dramaturq” obrazı ilə deyil, bütöv bir ideya dünyasının qurucusu kimi dərk olunur. Bu yeni mərhələnin formalaşmasında əsas rol oynayan amillərdən biri elmi təhlilin səviyyəsinin yüksəlməsidir. Cavid irsinə yanaşmada emosional müdafiə və ya ideoloji mühakimə yerini mətnin daxili qanunauyğunluqlarına əsaslanan analitik baxışa verir. Dramaturji struktur, poetik dil, simvolika, fəlsəfi ideyalar və tarixi kontekst bir-birindən ayrı yox, qarşılıqlı əlaqə içində araşdırılır. Məhz bu yanaşma Cavid yaradıcılığının çoxqatlı mahiyyətini üzə çıxarır və cavidşünaslığın elmi predmet kimi sərhədlərini genişləndirir. Bu kontekstdə Sona Vəliyevanın araşdırmaları yeni mərhələnin əsas xüsusiyyətlərini aydın şəkildə nümayiş etdirir. Onun tədqiqatlarında Hüseyn Cavid mətnləri canlı, dinamik və daim yenidən oxunmağa açıq estetik sistem kimi təqdim olunur. Cavidşünaslıqda yeni mərhələ eyni zamanda ənənə ilə yeniliyin dialoqunu yaradır. Əvvəlki tədqiqatların inkarı deyil, onların elmi süzgəcdən keçirilməsi, metodoloji baxımdan yenidən qiymətləndirilməsi baş verir. Bu proses Hüseyn Cavid haqqında formalaşmış stereotipləri dağıdır və onun yaradıcılığını daha geniş mədəni-fəlsəfi kontekstlərdə dərk etməyə imkan verir. Hüseyn Cavidin Şərq fəlsəfəsi ilə Avropa romantizmi arasında qurduğu körpü bu mərhələdə daha aydın görünür. Onun ideyalarının yalnız XIX–XX əsr Azərbaycan ədəbi mühitinə deyil, ümumbəşəri estetik düşüncəyə də aid olduğu ortaya çıxır. Bu iki kitabın elmi təsiri cavidşünaslığın istiqamətini dəyişdirməklə məhdudlaşmır, eyni zamanda tədqiqatçı məsuliyyətini ön plana çəkir. Burada Cavidə münasibət kultlaşma və ya ideallaşdırma üzərində qurulmur, əksinə, sənətkarın daxili ziddiyyətləri, ideya gərginlikləri və estetik riskləri açıq şəkildə təhlil olunur. Belə yanaşma Cavidin böyüklüyünü azaltmır, əksinə, onun sənətinin miqyasını daha real və daha dərindən göstərir. Sona Vəliyevanın bu məsələdə tutduğu mövqe xüsusilə diqqətəlayiqdir. O, Cavid irsini qorunan bir abidə kimi deyil, elmi düşüncənin fəal obyektinə çevirməyi bacarır. Yeni mərhələnin mühüm cəhətlərindən biri də cavidşünaslığın artıq qapalı akademik mühitlə məhdudlaşmamasıdır. Cavidin ideyaları müasir oxucu üçün aktual problemlərlə əlaqələndirilir, onun insan, azadlıq, məsuliyyət və vicdan haqqında düşüncələri XXI əsrin mənəvi çağırışları fonunda yenidən dəyərləndirilir. Bu isə Cavid irsinin canlılığını və zamanlararası gücünü sübut edir. Elmi təsirin əsas göstəricisi də məhz budur. Cavid təkcə keçmişin böyük sənətkarı kimi deyil, müasir düşüncənin fəal iştirakçısı kimi oxunur. Cavidşünaslıqda yeni mərhələ həm də gələcək tədqiqatlar üçün metodoloji zəmin yaradır. Mətnə hörmət, elmi obyektivlik, kontekstual təhlil və fəlsəfi dərinlik bu mərhələnin əsas prinsiplərinə çevrilir. Bu prinsiplər üzərində qurulan tədqiqatlar Cavid irsinin hələ açılmamış qatlarını üzə çıxarmağa imkan verir və Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının ümumi inkişafına töhfə verir. Bu mənada, Sona Vəliyevanın adı təkcə konkret araşdırmalarla deyil, cavidşünaslıqda formalaşan yeni elmi düşüncə tərzi ilə assosiasiya olunur.
Beləliklə, cavidşünaslıqda yeni mərhələ Hüseyn Cavid irsinin yenidən oxunması deyil, onun dərinliklərinə enmək cəhdidir. Bu mərhələ Cavid sənətini ideoloji kölgələrdən çıxarıb estetik və fəlsəfi işığa gətirir, onu milli ədəbiyyatın zirvəsi olmaqla yanaşı, bəşəri mədəniyyətin də dəyərli parçası kimi təqdim edir. Bu iki kitabın elmi təsiri isə məhz bu baxışın möhkəmlənməsində və davamlı bir tədqiqat ənənəsinin formalaşmasında özünü göstərir.
Davamı var…
✍ Sevil Azadqızı
