İnsan bəşər tarixinin ən qədim dövrlərindən bəri zənginlik anlayışını müxtəlif formalarda dəyərləndirmişdir. Kimisi üçün zənginlik qızılın parlaqlığında, kimisi üçün səlahiyyətin təntənəsində, kimisi üçün isə ruhun sakitliyində gizlənmişdir.
Halbuki, zaman keçdikcə maddi sərvətlərin ötəri, dəyişkən və aldadıcı olduğu aydınlaşmış, əsl dəyərin insanın daxilində – əxlaqında, vicdanında və mərifətində olduğu üzə çıxmışdır. Həqiqi zənginlik yüksək əxlaqdır, çünki əxlaq insanı həm zahirən, həm də batinən kamil edən ən ali sərvətdir. Maddi zənginlik insanın əlində olan nemətdir, əxlaqi zənginlik isə onun ruhunda parlayan işıqdır. Pul, mülk, var-dövlət bir gün əldən çıxa bilər, lakin yüksək əxlaq itirilməz bir xəzinədir. Əxlaqlı insan harada olursa-olsun, hörmət, sevgi və etibar qazanır. Əxlaqsız zəngin isə, nə qədər sərvət sahibi olsa da, içindəki boşluğu doldura bilmir. İnsan əxlaqla ucalır, çünki əxlaq onun davranışlarını, düşüncələrini və münasibətlərini müəyyənləşdirir. Yüksək əxlaq insanı təkcə başqalarına qarşı doğru olmağa deyil, öz vicdanı qarşısında da təmiz qalmağa sövq edir. Əxlaqlı insan heç vaxt yalanı həqiqətə, xəyanəti sədaqətə, tamahı mərhəmətə üstün tutmaz. Onun ən böyük sərvəti – rahat vicdanıdır. Əgər bir cəmiyyətin insanları əxlaqı uca tutursa, o cəmiyyətin gələcəyi möhkəmdir; əgər əxlaq ayaqlar altına atılıb, mənfəət əsas ölçüyə çevrilirsə, həmin toplum dağılmağa məhkumdur. Yüksək əxlaq həm fərdin, həm də millətin səadət açarıdır. Əxlaq insanı qaranlıqdan işığa, cəhalətdən kamilliyə aparan körpüdür. Həqiqi zənginlik nə evdəki qızıllarda, nə bank hesabındakı rəqəmlərdə, nə də geyimdəki parıltıdadır. O, insanın davranışında, sözündə, niyyətində və səmimiyyətindədir. Hər kəsin imkanı bərabər olmaya bilər, amma hər kəs əxlaqda ucalmağa qadirdir. Əxlaqı olan insanın sözü dəyərli, baxışı nurani, davranışı mərhəmətlidir. O, başqalarının qəlbini qırmaz, əksinə, onu düzəldər.
Əxlaq təkcə fərdi keyfiyyət deyil, həm də ictimai nizamın əsasıdır. Yüksək əxlaqlı insanlar yaşayan bir ölkə heç vaxt yoxsul sayılmaz, çünki onun sərvəti xalqının vicdanında və birliyində gizlidir. Zəngin olmaq üçün çox şey toplamaq yox, çox şeyi paylaşa bilmək lazımdır. Əxlaqlı insan sərvətini paylaşmaqdan çəkinməz, çünki bilir ki, nemət bölündükcə azalmaz, artar. Əxlaq insanın davranışına istiqamət verən görünməz qanundur. Bu qanunu pozan insan zahirən güclü görünsə də, iç dünyasında məğlub olur. Tarix göstərir ki, nə qədər güclü imperiyalar, nə qədər varlı sülalələr olub ki, onların sonunu əxlaqın itməsi gətirib. Əxlaqı olmayan güc zalımlığa, əxlaqı olmayan elm təhlükəyə, əxlaqı olmayan var-dövlət fəlakətə çevrilir. Amma əxlaqla bəzənmiş elm, əxlaqla idarə olunan güc, əxlaqla qazanan varlılıq – bəşəriyyətin xilas yoludur.
Əxlaqlı insan təkcə başqalarına qarşı deyil, Allaha və öz ruhuna da sadiq olur. O, heç kimin görmədiyi yerdə də düz davranır, çünki bilir ki, onun içində bir müşahidəçi var – vicdanı. Vicdanı ilə barışıq olan insan ən böyük səadət sahibidir. Əxlaqsız insan isə hər zaman qorxu içində yaşayır, çünki onun var-dövləti onu qoruyur kimi görünsə də, əslində o, həmin sərvətin əsirinə çevrilmişdir. Əxlaq insanı azad edir, çünki doğru və təmiz insanın gizlədəcək heç nəyi yoxdur. Əxlaqlı olmaq insanın özünü idarə etmə bacarığıdır – hirsini, tamahını, nifrətini, eqosunu cilovlaya bilməkdir. Bu gücə sahib olan insan hər cür sərvətdən daha varlı sayılır.
Nəticə olaraq, həqiqi zənginlik insanın sahib olduğu maddi sərvətlərdə deyil, onun mənəvi dəyərlərində və yüksək əxlaqında gizlidir. Əxlaq insanın varlığının ən saf göstəricisidir. Əgər insan əxlaqını qoruyursa, o, artıq dünyanın ən varlı insanıdır. Çünki əxlaqdan üstün sərvət yoxdur, və əxlaqı olan bir insan heç vaxt kasıb sayılmaz — o, ruhun və vicdanın hökmdarıdır. Həqiqi zənginlik qızılın parlaqlığında deyil, insanın nurani simasında, səmimi davranışında, mərhəmətli ürəyində əks olunur. Əgər bir millət gənclərinə əxlaqı, dürüstlüyü, vicdanı öyrədir, onları bu dəyərlərlə böyüdürsə, o millətin sabahı artıq zəmanət altındadır. Çünki zaman dəyişsə də, texnologiya inkişaf etsə də, əxlaqın dəyəri əbədi olaraq qalacaq. Həqiqi zənginlik – kamil insan olmağın, vicdanla yaşamağın və başqasına yaxşılıq etməyin adıdır.
✍ Sevil Azadqızı
Azərbaycan dill və ədəbiyyatı müəllimi. Filoloq. Ədəbi təhlil-tənqidçi. Şair.
15.10.2025
