Ədəbiyyat insan ruhunun dili, fəlsəfə isə insan ağlının nəfəsidir. Hər iki sahə bir-birinə paralel axan iki çay kimi insan mənəviyyatının okeanına qarışır.
Biri duyğuları, o biri düşüncələri daşıyır və nəticədə insan həyatının bütöv mənzərəsini yaradır. Ədəbiyyat zamanın hisslərini sözə çevirib insanın ürəyinə toxunur, fəlsəfə isə eyni zamanın suallarını zehnə daşıyıb cavablar axtarır. Bu səbəbdən də ədəbiyyat və fəlsəfi düşüncə birlikdə olduqda insan daha dərin, daha düşüncəli və daha həssas bir varlığa çevrilir.
Ədəbiyyatın gücü ondadır ki, o, məntiqi yox, hissi işə salır. Bir şairin misrası insanı yaşamadığı bir ağrıya inandıra, bir roman qəhrəmanının taleyi oxucunu öz həyatının künc-bucağına aparıb keçmişi ilə üzləşdirə bilər. Çünki ədəbiyyat insanın içində gizlənmiş, amma danışmağa cəsarəti olmayan hissləri oyadır. O, insanı həm ovudur, həm də silkələyir. Bəzən bir şeirdə tək bir misra, bir hekayədə kiçik bir cümlə insanın illərlə axtardığı həqiqəti ona göstərir.
Fəlsəfə isə sual verməyi öyrədir: “Niyə belədir?”, “Nə üçün yaşayırıq?”, “Həqiqət nədir?”, “İnsanın məqsədi nədir?” Fəlsəfənin gücü insanı fikirləndirməsindədir. İnsan fikirləndikcə özünü, taleyini, cəmiyyətini daha aydın dərk edir. Fəlsəfə bütün mənzərəni göstərir. Həyatın mənasını, zamanın axışını, əxlaqın sərhədlərini, insanın məsuliyyətini. Düşünən insan özünü daha çox tanıyır, daha az yanılır və daha şüurlu yaşayır.
Ədəbiyyat və fəlsəfi düşüncə birləşəndə isə insan üçün tam başqa bir qapı açılır. Çünki birində duyğu, digərində düşüncə var. Biri qəlbi işıqlandırır, o biri ağlı oyadır. Bu iki güc bir araya gələndə insan həm hisslərini anlamayı, həm də hisslərinin mənasını dərk etməyi bacarır. Məsələn, Dostoyevskinin romanları təkcə bir ədəbiyyat nümunəsi deyil, həm də dərin bir fəlsəfə dərsidir. Nizami, Füzuli, Cavid kimi dahilər yalnız şair deyil, həm də fəlsəfi düşüncənin ustadlarıdır. Onlar sözün içində həqiqəti, həqiqətin içində isə insanın özünü göstəriblər.
Ədəbiyyat bizi insan olmağa, fəlsəfə isə insanlığı anlamağa aparır. Hər ikisi insanın daxili aləmini zənginləşdirir, ruhu böyüdür, düşüncəni kəskinləşdirir, həyatın hər anına başqa bir dəyər verir. Ədəbiyyatsız insan hissiz, fəlsəfəsiz insan isə səbəbsiz yaşayır. Duyğunun və düşüncənin birliyi insanı bütöv edir.
Nəticə olaraq,
Ədəbiyyat və fəlsəfə insan varlığının iki qanadıdır. Ədəbiyyat insanı hisslərlə ucaldır, fəlsəfə isə ağıl ilə istiqamətləndirir. Bu iki güc olmadan insan tam inkişaf edə bilməz. Ədəbiyyat qəlbi oyadır, fəlsəfə zehnı işıqlandırır və nəticədə insan həm özünü, həm də dünyanı daha dərindən anlamağa başlayır. Buna görə də ədəbiyyat və fəlsəfi düşüncə hər cəmiyyətin mədəni yüksəlişində, hər fərdin mənəvi yetkinliyində əvəzsiz rol oynayır.
✍ Sevil Azadqızı
Azərbaycan dili və ədəbiyyatı müəllimi.
Filoloq. Ədəbi təhlil-tənqidçi. Yazar-publisist
10.12.2025
