Ağacdələn, döy qapımı, döy, görüm - Məmməd İSMAYIL

Məmməd İsmayılın şeiri Sevil Azadqızının təhlilində

Yol azmısan bu payızın çәnindә
Ağacdәlәn, ağlın azıb sәnin dә,
Dәn gәzirsәn saçlarımın dәnindә
Atamoğlu, az qapımı döy görüm.

Bu cığırı bu qara kim bürüyüb?
Burda kimin yanan qәlbi kiriyib?
Hәyәtini qara yellәr kürüyüb
Başımıza nәlәr gәlir qoy görüm.

Haçanacan gözlәmәyә gәlmisәn?
Yoxsa mәnә söz demәyә gәlmisәn?
Ya borcunu istәmәyә gәlmisәn?-
Öz dilindә ünvanımı söy görüm.

Mәn dünyaya ata, ana borcuyam,
Ünvanım var, bu ünvana borcluyam.
Bir canım var, bircә cana borcluyam,
Özgә nәyә, taraq-taraq say görüm.

Bulaq kimi batan bәxti açılmaz,
Hәr iğidin atam, bәxti açılmaz…
Hәlә yatır, yatan bәxtim açılmaz,
Yatmışların yuxusuna qıy görüm.

Eldәn ayrı ömür olmaz, gün olmaz,
Eli sevәn ürәklәrdә kin olmaz.
Nәdәn Araz arzularım çin olmaz
Haçanacan yuxularda çay görüm?

Avand işim nәhsә düşüb deyәsәn,
Vaxt mәnimlә bәhsә düşüb deyәsәn.
Qulaqlarım sәsә düşüb deyәsәn,
Şimşәk çaxsın, guruldasın göy görüm.

Yavaş-yavaş çürümәdә taxda, bax.
O taxtada ovxam olan vaxda bax.
İnad olub nә döyürsәn baxda-baxt,-
Açılmayan düyünlәri duy görüm.

Elә yanır döyüşlәrin yanğısı
Nә tәsәlli söndürәcәk, nә dә su.
Mәnim qapım Yer üzünün qapısı
Ağacdәlәn, döy qapımı, döy görüm,
Başımıza nәlәr gәlir goy görüm…

TƏHLİLİ:

Məmməd İsmayılın “Ağacdələn, döy qapımı, döy, görüm” şeiri həyatın dərinliklərindən süzülüb gələn fəlsəfi bir nida, içdən gələn bir çağırışdır. Şairin bu şeiri oxucunu həm fərdi, həm də ümummilli taleyin sərhədlərinə aparır. Burada ağacdələn bir simvol, bir rəmz kimi çıxış edir – həm xəbərçi, həm səs daşıyıcısı, həm də yaddaşın qapısını döyən bir varlıqdır.
Şeirin başlanğıcından etibarən bizi qarşılayan payız çəni, duman, yol azmaq kimi obrazlar insanın mənəvi çaşqınlığını, öz yolunu itirməsini simvolizə edir. Şairin “ağlın azıb sənin də” deyə müraciət etdiyi ağacdələn sanki insanın daxili vəziyyətinin təcəssümüdür. Şair özü ilə, taleyi ilə üz-üzə gəlir, lakin bu qarşılaşmada suallar cavablardan çoxdur. O, qapısını döyən ağacdələn vasitəsilə yaddaşını, keçmişini və bu günü ilə üzləşir.
Burada “Atamoğlu” deyə ağacdələnə xitab edilməsi də təsadüfi deyil – bu müraciət ağacdələnin bir yad varlıq deyil, şairin qanından, ruhundan bir parça olduğunu göstərir. Bu isə şeirdəki fikirlərin şəxsi olduğu qədər ümumiləşdirilmiş olduğunu da bildirir. Şair sanki xalqın dərdini öz dilində danışır: “Başımıza nələr gəlir, qoy görüm…”
Şeir boyu çoxqatlı motivlər – borc, qismət, yuxu, düyünlər, gözləmək, ümid, taleyin çarəsizliyi kimi anlayışlar bir-birinə qarışır. O, həyatın keşməkeşlərini, insanın üzərinə yüklənmiş məsuliyyətləri və eyni zamanda bu yükə qarşı göstərilən mübarizə əzmini poetik dillə ifadə edir. “Bir canım var, bircə cana borcluyam” misrası şairin insanlıq qarşısında nə qədər səmimi və dürüst olduğunu nümayiş etdirir.
Şeirin bir digər önəmli xüsusiyyəti onun milli ruhla yoğrulmasıdır. “Nədən Araz arzularım çin olmaz” deyə soruşan şair təkcə şəxsi bir həsrəti dilə gətirmir – burada bütöv bir xalqın ayrılıq dərdi, Vətəndən uzaqlıq, sınmış arzular səslənir. Məmməd İsmayıl bir fərdin deyil, bir elin şairidir – onun qapısı da təsadüfi deyil ki, “Yer üzünün qapısı” adlandırılır. Yəni bu şeir, bu çağırış təkcə bir adama deyil, bəşəriyyətə yönəlib.
Ağacdələn obrazı isə şeir boyu sanki bir vicdanın səsi, xatirənin döyüntüsü, içimizdə susdurmağa çalışdığımız haray kimi çıxış edir. O, hər dəfə qapını döyür və oxucunu düşünməyə vadar edir: mənim qapım döyülsə, nə görərdim?
Nəticə olaraq, Məmməd İsmayılın bu şeiri təkcə poetik bir əsər deyil – həm də bir mənəvi axtarış, dərin düşüncə və varlıqla üz-üzə gəlmək cəhdidir. “Ağacdələn, döy qapımı, döy, görüm” misrası sadə səslənsə də, içində böyük bir fəlsəfə və çağırış daşıyır. Bu çağırış həm yaddaşımıza, həm tariximizə, həm də vicdanımıza yönəlib. Əsər bizə göstərir ki, insan öz qapısını heç vaxt tam örtməməlidir – çünki bir gün o qapını döyən bəlkə də unudulmuş bir həqiqət olacaq.
Ruhun şad, məkanın behist olsun, Məmməd İsmayıl!