Müstəqil.Az gənc yazar Müşfiq Şükürlünün Kulis.az -da yayınlanan “Nəsrmizin növcavanları” yazısını təqdim edir.
Çağdaş Azərbaycan nəsri ilə bağlı nə qədər təsəvvürünüz var? Bu yazı sizlərə qismən yardımçı olacaq. Qan Turalı, Kəramət Böyükçöl, Ayxan Avaz, Cavid Zeynallı və başqa imzaları bəlkə də sadəcə eşitmisiniz. Əgər onlardan heç nə oxumamısınızsa, tələsməyin. Yazıdan sonra qərar verin.
Gəlin Qan Turalıdan başlayaq.
Qan Turalının nəsri ibtidai məktəb uşaqları üçün nəzərdə tutulub. “Tutu, topu tut!” Onların bədii təfəkkürü axı elə də inkişaf etməyib. Birbaşa, sadə yazmalısan. Bədii yox, o cür uşaqlara quru nəqli cümlələr lazımdır.
Yazıçının “Banan” hekayəsindən aşağıdakı abzasa baxaq:
Üz-üzə dayandıq. Hətta çox romantik alındığını bilməsəydim, güclü küləyin saçlarını üzümə toxundurduğunu da təsvir edərdim. Di gəl ki, XXI əsrdə təbiət təsvirləri dəbdən düşüb. Kişi olduğum üçün ilk sözü mən deməli idim.
Nümunə verdiyim cümlələr müəllifin hələ ən istedadlı sətirləridir. Bunun səbəbi də var. Səmimi etiraf! Boynuna alır ki, təsvir edə bilmir. Yoxsa təsvirin artıq köhnəldiyi, dəbdən düşdüyü haqda moizəyə kim inanar? Ədəbiyyat təsvir etmək, yaratmaq deyilmi? Dəbdən düşən isə məhz “saçlarını üzümə toxundurduğu” ifadəsidir. Əgər desə idi ki, artıq operativlik, yığcamlıq tələb olunur yazıçıdan, bu ayrı.
Başqa bir hekayəsində yazır:
Vaqif kövrəldi.
Necə kövrəldi? Bu haqda heç bir bədii məlumat yoxdur. Yazıçının işi isə həmin “necəliyi” anlatmaqdır. Ancaq anlatmaq da yazıçısan demək deyil. Yaşatmaq, hissi çatdırmaq lazımdır.
Bədii əsər cümlələrdən başlayır. Bina daşın, kərpicin üzərində inşa edildiyi kimi, ədəbiyyatın da ilkin və təməl materialı cümlədir. Bir romanı bitirib əsər haqda gəldiyin qənaət – təəssüratlar, duyğular, yəni, ümumi, yekun mənzərə bizi çaşdırmamalıdır. Bədii əsər cümlələrin möcüzəsidir.
Qan Turalıda təəssüf ki, bədii cümlələr mövcud deyil. Onlar bədii enerji daşımırlar çünki.
Tural son vaxtlar ssenari yazmaqla məşğuldur. Buna əvvəlcə sevindim. Düşündüm ki, nəhayət, özünü tapdı. Nəsr yox, bəlkə kino-ssenari üçün yaranıb o? Amma sonradan Turalın əsərlərindəki dialoqlar yadıma düşdü. Əzbərimdə ola bilməzdilər, sözsüz. Onlardan çıxardığım nəticə isə yaddaşımda idi. Turalın mətnlərindəki dialoqlar da özü kimi “yeraltı absurdizm”in nümunələridir. Yəni, absurdluq haqda fəlsəfə primitiv və əyani şəkildə özünü göstərir. Tural üçün uydurduğum termin necə anlaşıldı, bilmirəm. Sözün əslinə qalsa, Qan Turalıda oxucunu tərpədə bilən bircə kəlmə də yoxdur.
Sərdar Aminin “Su sərgisi” romanını oxudum. Adı sizi aldatmasın. O deyil.
Özü də həvəslə başlamışdım. Çünki romanın tərifini çox eşitdim. Tənqidçi İradə Musayevadan tutmuş yazıçı Şərif Ağayara qədər yazanlar olmuşdu əsərdən. Dedim, yəqin, partladıb. Açığı, inanmırdım. Amma “bədii tapıntı” səviyyəsində arayıb-axtardım əsəri.
Ağzını derlərdi yox, dediklərincə var imiş.
Sərdara hətta “var” deyirdilər, yenə yox çıxdı.
Roman ekzistensial sorunları olan bir gəncin yaşamaq mücadiləsindən bəhs edir. Hətta romanı bu cür ifadə etdiyim üçün, yəqin, Sərdar atılıb-düşməli, sevinməlidir. Sərdarın fəlsəfi bazası, bilikləri yetərli olmadığındandırmı, yoxsa?
Sərdar Aminin qəhrəmanı üçün həkim ölüm diaqnozu qoyub. Guya bu səbəbdən o, ölüm-dirim, həyatın əhəmiyyətliliyi-mənasızlığı üzərinə fəlsəfi mükalimələr aparır. Hərdən Quran ayələrinə lağ edir, hərdən laqeyddir dünyaya, hərdən kövrək.
Ümumi götürsək, tənqidçilərimiz də haqsız deyillər. Müəyyən xarakter yarada bilir müəllif. Amma bu, sənətkarlıq səviyyəsində deyil. Təcrübənin qismən reallaşması deyək. Yoxsa, Sərdar Amindən danışanda “yazıçı” sözünü qətiyyətlə işlətmək təhlükəlidir. Markesin, Bulqakovun ahı tutar adamı. Çünki “Su sərgisi” roman deyil. Ədəbi məşğələdir.
Sərdar primitivlikdən qurtula bilmir. Axı yazıçı həm də müəyyən ideyalar daşıyır. Oxucusuna hansısa fikirləri çatdırır və bununla həm ünsiyyət yaranır, həm yazıçı barədə düşüncələr. Sərdar Amin “Su sərgisi”ndə öz təfəkkürünün dayaz qatlarını açır. Bəlkə elə olanı budur?
“Su sərgisi”nin qəhrəmanı fb-da bir qızın intihar payalşımını görür. Mesaj yazır və görüş təyin edir. Nəhayət, dəniz qırağında görüş baş tutur. Qızla gözəlcə söhbət edirlər. Hər şey əla gedir. Yazıçı, həqiqətən, bacarıb deyə düşünürsən. Romanın öhdəsindən gəlib. Bugünün insanı – anlamsızlıq, qayəsizlik içində yuvarlanan texnologiya əsrinin qurbanları. Axırda məlum olur ki, sən demə, qız ona görə intihar edirmiş ki, bir ermənidən hamilə imiş.
Bunu oxuyub heyrətə gəldim. Anti-müharibə mesajımı verir, ermənilərə nifrətmi edir? Yoxsa eləcə buraxıb? Bu mənasız detalı əsərə pərçim edən istedad məni şaşırtdı. Belə rüsvayçılıqmı olar?
Ümidim Sərdar Aminə idi. Amma görünür, çağdaş nəsrimiz də bizdən üz döndərib.
Növbəti yazarın adını çəkməzdən öncə deyim ki, o, gənc yazarların kralı adlanır. Ən gənclərinin. Deyilənə görə, ondan sonra ədəbi imza gəlməyib. Hətta yazarın öz dediklərinə görə ondan əvvəl də elə biri olmayıb.
Söhbət Ayxan Ayvazdan gedir.
Bir sözlə, Ayxanın özü ilə arası sazdır.
Qaz vurub qazan doldurmağına baxmayın. Yaza bilir. Yalan danışmaq olmaz. Ayxan Ayvazda yazıçı parametrləri, sözsüz ki, var.
Amma Cavid Zeynallı ilə müqayisədə, əlbəttə, Ayxan çox balaca görünür. Söhbət boydan getmir tək. Gəlin görək gerçəkdirmi?
Cavidin bəxti orda gətirməyib ki, onun uğuru əslində uğursuzluğundadır. Bacara bildiyi, istedadını nümayiş etdiyi dairədə 10 illərdi at çapırlar. Hətta at dedim, yadıma Cavidin aqrar təsvirləri düşdü. Köhnəlmiş sözlərdən, vaxtı-vədəsi bitmiş ifadələrdən, tarixi-nadirdən qalma təsvirlərdən hekayələrinə o qədər doldurur, köhnə sovet kitablarının tozlu qoxusundan adamın burnu tutulur. Nostalji yaşamaq da bir yerəcən.
Cavidlə bağlı fikirlərimin təsdiqini Şərif Ağayarı oxuyanda da tapmışam. Nəsrimizin ən istedadlıları sırasında gedən Şərifin də şansı bu yerdə gətirməyib. Amma dilin köhnəliyini Şərifin bütün əsərlərinə aid etmək olmaz. Görünür, müəyyən cəhdlər edir və dəyişikliklər gözləmək olar. Necə ki, “Ağ göl” romanında Şərifin istifadə etdiyi sözlər daha işlək və müasirdir.
Cavid Zeynallıya isə bu, heç cür gəlib çatmır. Sovet aydınlanması yaşayır Cavid. Onu sözün həqiqi mənasında yuxudan ayıltmaq çətin olacaq.
Ayxan Caviddən müasir və qabaqcıldır.
***
Ömər Xəyyam deyilən biri də var.
Haqqında heç nə yaza bilmirəm.
Çünki adından başqa heç nə yoxdur.
Kəramət Böyükçöl!
Fb fenomeni sayılan yazarı hətta Çexova bənzədən olub. Amma hekayələrində nəinki Çexov, heç Mövlüd Süleymanlının yarısı da görünmür.
Maraqlıdır ki, Kəramətin istedadı haqda danışılan rəvayətlər daha çoxdur, istedadının dəlilləri isə hələ ortada yoxdur. Yaşı isə 30-u adlayıb.
Mənə elə gəlir, yazıçı elə dillərdə əfsanə olaraq da qalacaq. Əfsanələr adətən əbədiləşdirilir. Qaçaq Kərəm, Koroğlu, Həcər. Kəramət ədəbiyyat əfsanəsi kimi qalmayacaq, sözsüz. Amma hansı kitaba salacaqlar adını, mən də bilmirəm.
Kəramətin hekayələrini oxuyanda da haqqında təsəvvürlərim məni yanıltmır. O, qabiliyyətli bir meyxanaçıdır. Bəlkə istedadı var. Amma bu istedad hazırcavablıqdan o yana keçmir. O yaxşı situasiyalar yarada, fraqmentlər qura bilər uzağı. Ciddi ədəbiyyata isə bu adamın heç bir dəxli yoxdur.
Hekayələrindən sitat gətirib təhlil etmək cansıxıcı olmasın? Vaxtınızı almaq istəmirəm. Kəramət Böyükçöl haqda eşidəcəyiniz ən xoş sözləri əsirgəməyəcəm ancaq. O, gözəl rəvayətlər danışa bilər. Kəramət Sergey Dovlatovun, Çarlz Bukovskinin kənd versiyasıdır. Hətta şəhərdən yazanda belə təmiz cümlələri arasından palçıqlı sözlər sıçrayır adamın gözünə. Təəssüf ki, bugünün ədəbiyyatı üçün antik əşya Kərmət Böyükçöl imzasından daha məzmunlu təsir bağışlayır. Çünki informasiya əsrində yaşayırıq. İntellektsiz biri bugünün olmasa da, ən azından sabahın ədəbiyyatı üçün nəsə vəd eləmir.
