Aqşin Yenisey yazır…
Hər bir cəmiyyət karikaturalarda yaxşı düşməsə də, olduğu kimi düşür, çünki karikatura cəmiyyətin xəbəri olmadan çəkilən şəklidir. Qalan bütün təsvirlərdə o, özünü makiyaj edir, dəyərlərini pudralayır, caynaqlarını laklayır, topal ayağını sağlam ayağının arxasında gizləyir və s. Daha çox eybəcərliyi olan cəmiyyətlər karikaturanı sevməzlər, istəməzlər ki, şəkilləri xəbərləri olmadan çəkilsin.
Türk karikatura tarixçisi Turqut Çevikerə görə, “karikatura hönkür-hönkür güldürmə sənətidir”. Karikaturanın cəmiyyətdə təhdid olunmasına səbəb onun məzhəkəçiliyindən duyulan şübhədir.
İnsanlara elə gəlir ki, yaşadıqları cəmiyyətin çörəyini yeyən bir haramzada onları ələ salır, halbuki Çevikerin sözündən çıxan məna bizə deyir ki, karikaturaçı cəmiyyətin məzhəkəçisi deyil, mərsiyyəçisidir. Forma məzhəkəyə oxşasa da, məzmun mərsiyyədir.
Yumor hissi, mənə görə, təkamülün nəticəsində insanda ortaya çıxan bir duyğudur, tanrı və təbiətdə belə bir hiss yoxdur. Necə ki əhlilləşdirilən itlərin üzündə qüssə və iztirab ifadə edən əzələlər yaranıb. Yumor hissi tanrıya məxsus mənşə deyil, ona görə ki, göndərdiyi iddia olunan müqəddəs kitabların heç birində onun öz yaratdıqlarının üzünə azacıq da olsun gülümsədiyinə rast gəlmirik. Tanrıdan yarandıqlarına inanan emosional təbiətli tanrı fanatları da onun özü kimi qaşqabaqlı, ciddi olmağı sevirlər. Onların fikrincə, dünyada gülməli heç nə yoxdur və ümumiyyətlə, dünyaya gülmək tanrının yaradıcılığına gülməkdir. İnanan dünyada karikaturanın və karikaturaçının nəsibi qətldir. Halbuki bu gün dünyada bu sənətdə “at oynadanlar” Suriyadan Avropaya qaçan müsəlman karikaturistlərdir. Müharibə qaçqını olmaq onlara yaradıcı azadlıq bəxş edib.
Yumor hissinin ilahi mənşəyi olmadığı kimi, bioloji mənşəyi də yoxdur. “National geographic world” kanalında porsuğun boyunun balacalığına qəşş eləyib gülən bir zürafə gördünüzmü heç? Təbiət başdan-ayağa karikaturik xarakterlərlə dolu olsa da, heyvanlar bizə və özlərinə gülə bilmirlər, halbuki insandan daha üstün hissetmə bacarığına malikdirlər. Təbiətdə davamlılığı təmin edən düşmənlik duyğusudur. Deməli, yumor zəka fərqidir. Yəni yumor hissinin mənşəyi insanın zəkasıdır. Zəka isə ehtiyac yoxdur deyək ki, əməyin nəticəsidir. Hətta sivil dünyada da zəka olmayan yerdə yumordan yox, ancaq hırıltıdan danışmaq olar.
Hələ XVI əsrdə alman karikaturaçı mədəsini əl arabasında daşıyan, bir yandan da durmadan qusan acgöz bir həmyerlisinin məşhur karikaturasını çəkəndə, yəqin ki, bu gün Avropadakı “Rifah dövləti” anlayışının təməlini qoyduğundan xəbərsiz idi.
Yumorun, karikaturanın psixoloji faydası onun düşüncədə yaratdığı elastiklikdir. Azərbaycanda, bəlkə də, bütün müsəlman dünyasında belə bir inanc var ki, zarafatın sonu davadır. Bekara söhbətdir, Qoyyanın, Xoqartın, Volterin zarafatının sonu dava-zad olmadı, bugünkü Avropa Birliyi oldu ki, bu gün Afrikadan köçənlər oranı Afrikaya, Asiyadan qaçanlar isə Asiyaya çevirmək istəyirlər. Zarafatın sonu dava olan ölkələrdə fikirlər bərk maddədəndir, məsələn, yaba qanadından. Düşüncənin qara metallurgiya tərkibli olması, mənə görə, zəka çatışmazlığından yaranan yumor qıtlığıdır. Elastik olmayan düşüncə özünə toxunan hər şeyi bərk bir şey kimi qavrayır və eyni bərkliklə cavab verir. Zora qarşı ən birinci zora əl atan xalqların həyatına, məsələn, toylarında düşən davanın səbəblərinə baxın. Musiqiyə görə də adam əmisi oğlunu yortarmı? Düşüncə elastik olmayanda incəsənətin özü belə bağırsaqtökdü adətinə xidmət edir.
Bütün bunlar yumorun gücünü anlamamaqdan baş verir. Elastik olmayan düşüncə nifrət və göz yaşından sadomazoxist həyəcən duyur. Əzabla işgəncəni bir-birindən ayıra bilməkdə aciz qalır. Şərqin ruhani fəlsəfəsinin qaynağı əzab yox, işgəncə olub, Budda özünə işgəncə verirdi, sufilər işgəncədən zövq alırdı, yaponlar xarakiridə əzabı yox, işgəncəni yenmək istəyirdilər. Ağrı Şərq şairində bədən hadisəsi idi, ruha sığınma Şərqdə çarəsizliyin nəticəsi idi. Lirika seksual aclığın ağrısı kimi sızıldayırdı fars şairinin udunda. Fransa Kafka ilə Nazim Hikmətin “çəkdiyi” eyni şey deyildi. Nazim üçün “Bursa Cezaevi” olan şey Kafka üçün bütün dünya idi. Ona görə Şərq həmişə yumor sarıdan kasıb olub.
XVI əsrdə Servantes Qərbdə Qərbə güləndə, Füzuli Şərqdə nəinki Şərqə, bütün kainata yas saxlayırdı. Şərqlilər əzabın formasını, “qara çadra”sını kəşf etdilər, ona görə son nəticədə məzhəkəçi yox, mərsiyəçi oldular. Çəkilən əzab idisə, doğulan məsumluq, yumor olmalı idi, aqressiya, cihad yox. Biz elə indi də əzab çəkməyi bacarmırıq, çünki ictimai mühitin varlığını, o yalnız bizə işgəncə verməyə başlayanda hiss edirik. Fransıza əzab verən həyat bizə yalnız işgəncə verəndə qəhrəman, yaxud şair oluruq və fransız şairi Nerval içib sevgilisinin xəyanətinə görə özünü öldürür (cəzalandırır), biz namazdan qılıb cəzalandırmağa qadın axtarırıq. Əzabın nə olduğunu qanmadığımız üçün bizdə alturizm deyə bir şey yoxdur. Çünki altruzimi yaradan başqasının işgəncəsini deyil, əzabını özününküləşdirməkdir. (Pravoslavlar və şiələrin əzadarlıq ayinləri istisnadır.)
Əzab mənəvi ağrıdır, işgəncə fiziki. Ona görə bizim insan hüznlü yox, əsəbidir. Mənəvi ağrı insanı əsəbiləşdirmir, müdrikləşdirir, yaradıcılıq üçün stimul verir. İşgəncə isə aqressiya mənbəyidir. Mənim toyda içib Tamil qaplanına dönən xalam oğlunda axtardığım yumor hissi əzabdan doğmalıydı, yəni mənəvi ağrıdan. Onda isə belə bir şey heç vaxt olmayacaq. Çünki o və onun həmvətənləri mənəviyyatının yox, bədəninin ağrıyan yerlərinin hayındadır. Ona görə bir balaca yaxşı şərait (məsələn, yaxşı maaş) dərhal bədənimizi kökəldir, mənəviyyatımızı isə arıqladıb çöpə döndərir. “Şərq mənəviyyatının bir şiş kabablıq canı var” desəm, ucuz işçi qüvvəsi olan milyonlarla hindli, çinli, yəqin ki, məni bağışlayar.
Bizim kimi müstəmləkə övladı olan Milan Kundera deyir ki, mən yumorun dəyərini Stalinist terror zamanı başa düşdüm. “Onda 20 yaşımdaydım. O gündən bəri dünyanın öz yumor hissini itirməsi məni dəhşətə gətirir”. Stalinizm Kunderanın Çexiyası üçün işgəncə tarixi idi və ölkəsinin yumor hissini öldürmüşdü. Təsadüfi deyil ki, yazıçının kitablarından biri “Gülməyin və unutmağın kitabı” adlanır.
Qərb özünün müstəmləkə tarixinə deyir ki, gül və unut. Biz, “ağla və yadda saxla” deyirik. Gülüşdən isə ancaq şəkil çəkdirəndə istifadə edirik. Üzlərdə ilişib qalmış gülümsəmələr memorial effektlidir. Xoşbəxtlik… ax, o, bizə hansı işgəncələrin bahasına başa gələn bir duyğudur. İşgəncəsiz əldə olunan xoşbəxtlik bizi qudurdur, işgəncə ilə əldə olunan xoşbəxtlik isə qəddarlaşdırır. Azadlıq bizdə işgəncədən xilasolma kimi mənalanır, məsələn, söz azadlığı bizdə ədəbiyyat kimi deyil, söyüş kimi üzə çıxır (Beyrək zindandan çıxıb qatığa cumur). Çünki ədəbiyyat ruhun əzaba verdiyi reaksiyadır, söyüş isə bədənin işgəncədən aldığı qisasdır.
Demək istədiyim odur ki, Azərbaycan insanının bu gün Maleviçin “Qara kvadrat”ını xatırladan “zamanın ikonası” kimi qaraqabaq, küt çöhrəsinin müəllifi özü deyil, bu qaramat uzun illər Şərq çıxılmazlığına işıq salan satiranın, yumorun yerini tutmuş cahil apokalipsisizmin kölgəsidir. Və böyük insan apokaliptik vəziyyətlərdə gülməyi bacarandır, adi vəziyyətlərdə insanı qıdıqlamaqla da güldürmək olar.
